Habemus papam. De nieuwe paus, de Amerikaanse kardinaal Robert Francis Prevost, koos de naam Leo XIV. Zoals gebruikelijk is dat een keuze die bepaalde prioriteiten en affiniteiten duidt en de naam is een verwijzing naar het programma van een voorganger. Alleen blijkt de naam van Leo wel multi-interpretabel.
Vaticaankenners waren het erover eens dat de keuze van de nieuwe paus vooral wijst naar de laatste voorganger met dezelfde naam, paus Leo XIII (1878-1904), die bekend staat vanwege zijn sociale encyclieken, met name Rerum Novarum (1891), waarmee hij de basis legde voor de katholieke sociale leer. In zijn eerste persconferentie bevestigde de nieuwe paus dit zelf.
Men heeft het minder over een ander belangrijk initiatief dat evenzeer aan paus Leo XIII toe te schrijven valt. Met zijn encycliek Orientalium dignitas (1894) wilde deze paus ook de relaties met het christelijk Oosten vernieuwen. Het was een ambivalent beginsel, omdat deze encycliek wel lovende woorden had voor de liturgische tradities en de geschiedenis van de oosterse kerken, maar hierbij vooral de met Rome geünieerde (Grieks-katholieke) oosterse kerken voor ogen had. Van het principe van rooms-katholiek exclusivisme en een ‘oecumene van terugkeer’’, een hereniging met Rome, wilde de paus destijds niet afwijken. Desalniettemin betekende deze encycliek het begin van een intensivering van contacten met de oosterse christenen in het Ottomaanse rijk, maar ook in Rusland. Ook werden de studies van de oosterse tradities geïntensiveerd. Later, na de Eerste Wereldoorlog, zetten de opvolgers van Leo deze koers voort. Al in 1917 kwam er het Pontifico Istituto Orientale (PIO, het instituut voor de studie van het oosters-christendom in Rome) dat nog steeds bestaat en dat van origine vooral was gericht op de ontwikkelingen in Rusland. Katholieke ordes zoals de Assumptionisten waren in deze periode al begonnen met hun missiewerk in het Oosten: in Turkije, Rusland en elders. In Europese landen, waaronder ook Nederland, groeide de belangstelling voor de tradities van de oosterse kerken. Die werden verder aangewakkerd door een vervolgencycliek getiteld Rerum Orientalium, in 1928 gepubliceerd door paus Pius XI. Ook aan de net opgerichte Katholieke universiteit van Nijmegen begon men, mede op initiatief van Titus Brandsma, studies naar het christelijk Oosten.
‘Oecumene van haat’
Hoe reageert nu het Oosten op de nieuwe paus en zijn naamkeuze? Een bijzonder ingewikkelde, ambivalente relatie had de Heilige Stoel in de laatste honderd jaren, vooral in de decennia na de val van de muur, met het patriarchaat van Moskou. Ook Russische journalisten en kerkdeskundigen schrijven over de moeilijkheden die Rome en Moskou recent hadden om een gezamenlijke taal te vinden.
Toen de Heilige Stoel in 2002 de voormalige apostolische administraties in Rusland in echte bisdommen omvormde, riep dat aan de kant van het Moskouse patriarchaat felle reacties op. Terwijl Rome slechts een administratieve aanpassing beoogde, vatte de Russische kerk dit op als een inval in haar ‘canoniek territorium’ en actie van “proselitisme” (bekeringsdrang). Ze hadden het er trouwens niet over dat er al een reeks van Russische bisdommen in West-Europa bestond. Het Vaticaan bleef bij zijn beslissing.
Een paar jaren later leken de relaties te verbeteren. De keuze voor paus Benedictus XVI werd vanwege zijn conservatisme in Moskou gezien als een bondgenoot in de strijd voor ‘traditionele waarden’, en tegen verschijnselen als vrouwenemancipatie, rechten voor LGBTQ, religieus pluralisme en de seculiere staat. Patriarch Kirill, destijds nog metropoliet van Smolensk en hoofd van de afdeling voor externe relaties van het Moskouse patriarchaat, feliciteerde Benedictus niet alleen met zijn aanstelling maar schreef ook het voorwoord voor de Russische editie van diens boek over Jezus van Nazareth ( 2009). Iets eerder, in Ravenna in 2007, kwamen Rome en de oosterse kerken met een gezamenlijk document naar buiten over de sacramentele en conciliaire natuur van de kerk in Oost en in West. Moskou sprak hierover zijn afkeer uit. Er is niets bekend van positieve reacties van paus Benedictus zelf op initiatieven vanuit Moskou om hem als conservatieve bondgenoot te winnen, maar menig theoloog liet weten dat oecumene geen baat heeft bij een ‘oecumene van haat’, zoals de Jezuïet Antonio Spadaro dit bij gelegenheid noemde.
Oecumene van openheid en liefde
Spadaro stelde daar al een ‘oecumene van openheid en liefde’ tegenover, zoals deze door paus Franciscus in praktijk gebracht. Franciscus (2013-2025) heeft twee ontmoetingen met het hoofd van de Russische kerk, patriarch Kirill, gehad. Een keer in 2016 en bijna ‘toevallig’ op de luchthaven in het Cubaanse Havanna. De gezamenlijke verklaring na deze ontmoeting maakte veel discussie los. Zo zagen de met Rome verbonden Grieks-katholieken in Oekraine twee jaar naar de annexatie van de Krimhun rol verkeerd weergegeven. In Moskou moest zich Kirill rechtvaardigen tegenover ultraconservatieve en antikatholieke kringen.
Tot een verdere toenadering heeft deze ontmoeting in elk geval niet geleid. Pas in mei 2022, enkele maanden na de Russische invasie in Oekraïne, sprak Franciscus online met patriarch Kirill, waarin hij voorstelde om in dit conflict als bemiddelaar op te treden. Later vertelde hij over dit gesprek dat dat Kirill begon met een voordracht van zo’n 20 minuten die hij voorlas van papier. ‘Ik heb hem tot het einde aangehoord en hem geantwoord: Ik heb hier geen verstand van. Broeder, wij zijn geen ambtenaren van de overheid, wij moeten niet in de taal van de politici spreken, maar in de taal van Jezus. (…) En de patriarch moet niet afdalen tot het niveau van Poetins misdienaar.’
Paus Franciscus in 2015. © WikimediaCommons: Zebra48bo / Patriarch Kirill in 2021. © www.kremlin.ru
Kirill en de nieuwe paus
Zal de communicatie onder de nieuwe paus beter worden? Ook ditmaal stuurde patriarch Kirill direct een felicitatie aan het adres van de nieuwe paus, en ook hij wees op een van de voorgangers met de naam Leo. Maar wel op een andere Leo en daar had hij zijn redenen voor. De felicitatie van Kirill, gepubliceerd op de officiële website van het patriarchaat, leest als volgt:
‘U begint de dienst als hoofd van de rooms-katholieke kerk op een bijzonder historisch moment, gekenmerkt zowel door een reeks uitdagingen voor onze beschaving als door bepaalde tekenen van hoop. In deze context krijgen de wederzijdse relaties tussen het christelijk Oosten en Westen een bijzondere betekenis voor het lot van de wereld. Ik hoop van harte, dat door uw toedoen de relaties tussen onze kerken zich stapsgewijs ontwikkelen tot een gezamenlijk getuigenis van Christus en dat de ongeziene schoonheid van de wereld, gebaseerd op de Goddelijke geboden, zich aan de wereld openbaart.’
De door uw gekozen naam verwijst naar de persoonlijkheid van een van uw grote voorgangers, de heilige Leo, paus van Rome. Een verdediger van de christelijke gemeenschap van Rome ten tijde van de barbaarse invallen, een voorvechter van de leer van volledige Godheid en mensheid van de heer Christus en oprichter van eenheid in waarheid – moge deze godgevallige, in gelijke mate vereerd door de katholieken als de orthodoxen, u inspireren bij uw zware en verantwoordelijke taak.’
De Russische patriarch verwijst hiermee naar paus Leo I, de Grote (400-461), die in zijn tijd inderdaad vocht voor de zuiverheid van de kerkelijke leer, tegen het zo genaamde pelagianisme (de relativering van de genadeleer van Augustinus door de monnik Pelagius), en tijdens het concilie van Chalcedon (451) ook tegen wat destijds als monophysitisme werd begrepen. (Het gaat om de leer dat de zoon van God na de incarnatie slechts één natuur zou hebben – tot op heden de basis van de niet- chalcedonische, oriëntaalse orthodoxe kerken. Tegenwoordig heeft men het vaker over miaphysitisme en wijst men erop dat dit vooral voortkomtuit misverstanden over de vertaling.) Tegelijk had Rome het in de tijd van de grote Leo moeilijk met de ‘barbaren’. In 410 werd de stad voor het eerst door de Westgoten ingenomen en geplunderd; 471 werd de laatste Westerse keizer, door de gotische leider Odoaker afgezet, waardoor een einde kwam aan het Romeinse rijk in het Westen, en slechts het oostelijk deel het latere Byzantium, overbleef.
Goddelijke geboden
Wat heeft dit nu met de nieuwe paus te maken, en waarom juist deze toespeling door de Russische patriarch? Misschien is het geen toeval dat de Russische staat in de meest recente veiligheidsdoctrine opnieuw als een ‘rijksbeschaving wordt aangeduid; ook in de constructie van de ‘Russische Wereld’ is de opvatting van deze ‘wereld’ als een aparte beschaving, ter onderscheiding van het Westen, een centraal element. Dit is niet in de laatste plaats geïnspireerd door kerkelijke intellectuelen, die het graag hebben over de morele superioriteit van het christelijk-orthodoxe Rusland, getrouw aan de ‘traditionele waarden’ aan ‘de ongeziene schoonheid van een leven, gebaseerd op de Goddelijke geboden’. Denkbeelden zoals deze staan ook achter de oorlog in Oekraïne, die door het Kremlin, maar ook door de Russische kerk regelmatig wordt gelabeld als een ‘oorlog tegen het collectieve Westen’, tegen ongeloof, immoraliteit, secularisme. Het tegendeel van civilisatie dus. Een strijd van het ‘derde Rome’ tegen moreel verval en ongeloof, zoals destijds paus Leo in het eerste Rome destijds streed tegen de barbaren.
Gaat deze interpretatie te ver? Misschien, dit wordt niet openlijk gezegd, maar je kunt het wel tussen de regels door lezen. Het Moskouse patriarchaat heeft ruim een jaar geleden op zijn website een verklaring van de Wereldraad van het Russische Volk (een forum van kerkelijke en politieke ambtsdragers, waardigheidsbekleders en intellectuelen, in de jaren 1990 opgericht op initiatief van o.a. Kirill) gepubliceerd. Hier treedt Rusland op als ‘katechon’, het laatste bastion voor de komst van de Antichrist, en wordt de strijd tegen het Westen een heilige oorlog wordt genoemd. Ofschoon Kirill deze verklaring niet zelf heeft geschreven, heeft hij deze met de publicatie op de officiële website van het patriarchaat wel goedgekeurd.
Het is maar de vraag of de nieuwe paus Leo IV zich in een dergelijke zienswijze kan vinden. Het lijkt niet erg aannemelijk. In 2022 noemde de toenmalige bisschop Prevost de aanval van Rusland ‘een echte invasie, van nature imperialistisch, alleen bedoeld om territorium te bezetten en omwille van de macht’. Zelfs als hij als paus meer terughoudendheid laat zien, lijkt bij nadere beschouwing de gebezigde taal in Rome haaks op die van Moskou te staan.
Dat betekent overigens niet dat dit ook opgaat in de relatie met anderen orthodoxen. Zo had paus Franciscus met Constantinopel en patriarch Bartholomeus altijd een uitstekende verstandhouding. Er is ook zeker sprake van een goede betrekkingen met de andere orthodoxe kerken, en zelfs met vele Russische en Oekraïense gelovigen. Maar dat is een ander verhaal en dat begint precies bij Leo XIII.
Openingsfoto: © WikimediaCommons: Edgar Beltrán
