In diverse Nederlandse media verscheen het bericht dat de Oekraïense president Zelensky metropoliet Onoefri, ‘het kopstuk van de orthodoxe kerk’, zijn paspoort heeft ontnomen. Hij zou namelijk al in het bezit zijn van het Russisch staatsburgerschap en dat niet aan de Oekraïense autoriteiten hebben doorgegeven. Hoofdredacteur Alfons Brüning, gespecialiseerd in Oekraïense religieuze aangelegenheden, licht hieronder de achtergronden toe.
Via sociale media liet de veiligheidsdienst van Oekraine, de SBU, op 2 juli weten, dat het paspoort van metropoliet Onoefri middels een door president Zelensky getekend decreet is ingetrokken. Onoefri blijft metropoliet en kan als zodanig niet door Zelensky worden ‘ontslagen’; hij is immers niet door de president benoemd, maar gekozen door de kerkelijke synode. Dus hij blijft in zijn functie, maar volgens sommige media lijkt het wel zo te zijn, dat op advies van de SBU, Onoefri’s Oekraïense staatsburgerschap is stopgezet. Dit gebeurde met het argument dat hij al lang (sinds 2002) ook een Russische paspoort zou hebben gehad, en volgens deze veiligheidsdienst ook ‘na 2022 niet alleen verbonden bleef aan het patriarchaat van Moskou, maar ook diens politieke koers heeft ondersteund’. In feite heeft Onoefri volgens zijn eigen verklaring nooit werkelijk het Russische staatsburgerschap gehad, alleen gold hij eerder impliciet als bewoner van de Russische Federatie omdat hij tijdens zijn studietijd in de jaren negentig in het klooster van Sergiev Posad geregistreerd stond. Een Russisch paspoort heeft hij naar eigen zeggen nooit gehad. Hij beschouwde zichzelf uitsluitend als Oekraïens staatsburger. Ook kan niet concreet worden aangetoond dat hij de Russische oorlog zou hebben ondersteund. Het tegendeel lijkt eerder het geval: dat hij de oorlog regelmatig en duidelijk in het openbaar heeft veroordeeld is voor iedereen zichtbaar.
Ambivalent
Onoefri is niet onomstreden, omdat hij ook persoonlijk in sommige opzichten tussen de kampen zit, maar steun voor de Russische invasie kan hem niet worden verweten. Hij is een traditionalist, staat kritisch tegenover het Westen, is anti-oecumenisch maar tegelijk is hij ook tegen de oorlog. Zijn ambivalente posities propageert hij echter nauwelijks actief. Volgens velen doet hij als metropoliet te weinig om zijn kerk tegen verdenkingen van samenwerking met Moskou te verdedigen. Dat hij meestal zwijgt en zich ‘buiten de politiek’ wil houden, terwijl zijn kerk in toenemende mate onder druk staat, wordt hem onder meer door zijn eigen kudde verwezen. Dit alles maakt hem kwetsbaar. Het intrekken van het paspoort lijkt nu wel een feit, en is deel van de strijd van de Oekraiense staat tegen de Oekraïense Orthodoxe Kerk (OeOK) op basis van het omstreden wet 3893-IX, die sinds augustus 2024 van kracht is. Volgens deze wet hadden alle religieuze organisaties negen maanden tijd om te bewijzen dat ze geen verbindingen hadden met organisaties in het land van de agressor. Hoewel nergens expliciet vermeld, wordt de wet meestal wel beschouwd als gericht tegen de Oekraiense Orthodoxe Kerk, die zich reeds in mei 2022 onafhankelijk van Moskou heeft verklaard, maar volgens critici nog steeds banden met de Russische kerk onderhoudt. Sinds mei dit jaar worden alle kerkinstanties, zowel de aparte parochies, kloosters als ook individuele personen, gecontroleerd op banden met Moskou of op pro-Russische activiteiten. De situatie lijkt in sommige opzichten op hoe het er in andere buurlanden van Rusland aan toegaat. In Estland bijvoorbeeld werd de metropoliet van de aan Moskou verbonden tak van de Russisch-orthodoxe kerk, die ook daadwerkelijk een Russisch paspoort had, het land uit gestuurd. Volgens de Oekraïense constitutie zijn er strikte voorwaarden om iemand een paspoort te ontnemen die hij al vanaf zijn geboorte heeft (Onoefri is geboren Oekraïner uit de regio Boekovina). Onoefri en de OeOK overwegen nu juridische stappen om tegen de beslissing in verzet te gaan.
