In de serie portretten van oosters-christelijke kerkgemeenschappen die al langere tijd in Nederland of België gevestigd zijn, ditmaal een portret van de Koptisch Orthodoxe Kerk in Amsterdam-Noord.
De dag dat ik door een winterse lentebui naar het Mosveld in Amsterdam-Noord fiets, leef ik niet in 2025 maar in het jaar 1741: 284 jaar eerder. De maand is niet 8 juni, maar 1 paoni. Ik probeer me voor te stellen dat ik me midden in de ‘Shemu’ bevind – de oogsttijd. In Nederland wordt nog weinig geoogst, zo vroeg in juni en zo vroeg op de zondagochtend, of het moeten de toeristen zijn die, aangeslagen door een zware nacht doorhalen, op zoek zijn naar nieuwe oogst wiet in vroeg openende coffeeshops.
Ik ben op weg naar de Koptisch Orthodoxe Kerk – ‘koptisch’ betekent ‘Egyptisch -, waarvan het bisdom van Nederland in Amsterdam-Noord is gevestigd. Daar op een winderige hoek tussen verschillende drukke wegen staat de Kathedraal van de Heilige Maagd Maria. Tot 1943 zat hier de Mospleinkerk – een houten hulpkerk, die zo’n 500 gelovigen van de uit zijn voegen barstende Gereformeerde Kerk aan de Buikslotermeerdijk herbergde. Maar een geallieerde bom legde in 1943 de kerk in as. Er vielen meer dan tweehonderd slachtoffers. Op de plek van de hulpkerk werd na de oorlog een stenen kerk gebouwd: de Maranathakerk, die vanaf 1952 plek bood aan zeshonderd gelovigen. De Maranathakerk is een mooi voorbeeld van de Wederopbouw: een tijd die in het teken stond van klare lijnen en architectonische ontwerpen, waar esthetiek altijd ook een belangrijke plaats had.
Het verhaal is bekend – Nederland ontzuilde: de kerkbanken in de Maranathakerk vulden zich met steeds minder gelovigen. In 1985 kwam de kerk in handen van de orthodox-koptische Kerk, die haar sindsdien met succes beheert.
Martelaren
Het hierboven genoemde getal 284 is niet willekeurig. In 284 na Christus begint de Romeinse keizer Diocletianus met zijn beruchte vervolgingen van de christenen. Volgens het boek Een altaar in Egypte – Kroniek van de Koptisch Othodoxe Kerk (2008), geschreven door de Nederlandse bisschop Arseny en diaken Anton Mossaad, worden er onder Diocletianus’ bewind meer dan 800 duizend koptische christenen vermoord. Met het jaar 284 begint voor de kopten de jaartelling, anno martyrum.
Niet alleen het begin van de koptische jaartelling is gedrenkt in bloed. Het bloedvergieten en het martelaarschap doordesemen de hele geschiedenis van deze kerk: van de vroege middeleeuwen, toen complete koptische dorpen en steden de marteldood stierven, tot en met de dag van vandaag. Dat is niet alleen een bron van verdriet maar ook van vreugde.
‘Wij zijn verheugd voor de martelaren,’ vertelt diaken Peter Mikhail (27) van de Koptisch Orthodoxe Kerk aan het Mosplein. ‘Of dat nu de twintig koptische christenen zijn, die in 2015 in Libië door leden van IS werden onthoofd, of de slachtoffers die in juni van dit jaar vielen bij een zelfmoordaanslag in een Grieks-orthodoxe kerk in Damascus. Wij zijn blij voor hen omdat zij eerder bij het eeuwig leven zijn.’
Ik spreek diaken Peter Mikhail twee weken na de Pinksterliturgie die op vier plekken tegelijk aan het Mosplein is gehouden. Er zijn twee liturgieën voor Arabisch sprekende gelovigen – waar zowel in het Koptisch als Arabisch wordt gebeden. Er is een liturgie voor kinderen en een voor jongeren. De grote kathedraal is tijdelijk gesloten, want wordt (schitterend) gerestaureerd. Het koptisch houtsnijwerk is beroemd, de door de Byzantijnse en Helleense kunst beïnvloede iconenschilders staan op zeer hoog niveau.
Tijdens Pinksteren zit de kerk vol mensen van alle huidskleuren. Peter Mikhail schat dat er zo’n duizend gezinnen uit Amsterdam en omstreken komen. ‘Normale’ liturgieën, zegt hij relativerend, en daar bedoelt hij die op maandag, woensdag en vrijdag mee, zijn minder druk bezocht.
De kathedraal aan het Mosplein is meer dan een gebedshuis alleen. Er is een grote keuken, waar elke dag maaltijden worden bereid. Er is een met kroonluchters verlicht, reusachtig cultureel centrum dat ook functioneert als eetzaal. Er is een winkeltje met Egyptische etenswaren en één met koptisch-orthodoxe parafernalia. Boven zijn de lokalen, waar de lessen voor de zondagsschool worden gehouden. Een liturgie bijwonen aan het Mosplein betekent makkelijk de hele dag zoet zijn.
Met Pinksteren is het zo druk in de gangen dat laatkomers door vrijwilligers naar open plekken in de banken worden geleid. Aan één zo’n vrijwilliger, de 25-jarige tandheelkunde-student Maria Henien, vraag ik wat de Kerk voor haar persoonlijk betekent. ‘Alles,’ zegt ze lachend. ‘Dit is mijn hele leven.’
Na afloop van de drie uur durende liturgie wordt er samen ontbeten in de eetzaal. Aan de muur hangt een plaquette met daarop elf huisregels. De Koptisch Orthodoxe Kerk is weliswaar van origine een migrantenkerk, maar ziet en positioneert zichzelf als Nederlandse kerk. Het geloof wordt niet beleden naar huidskleur. God ‘kent het hart’ (1 Samuel 16:7) en kent geen kleur. Daarom is de Koptisch Orthodoxe Kerk er voor iedereen.
Dat betekent veel verschillende nationaliteiten in dezelfde kerk: gezinnen uit Soedan, Egypte, Eritrea, Ethiopië en Nederland, soms Vlaanderen, Canada en de Verenigde Staten. Iedereen komt naar de kerk, zegt Mikhail, ‘met een berouwvol hart.’ Daarom ook de eerste huisregel: ‘Liefde.’ Daarna: ‘Kom op tijd.’ En: ‘Wanneer iemand praat, luisteren we aandachtig. We praten niet door elkaar heen.’ ‘Breng altijd een goed humeur mee.’ ‘Doe je huiswerk. Je zult er veel van leren!’ En nummer elf – ook niet onbelangrijk: ‘Bid voor elkaar.’
Altaar in Egypte
De Koptisch Orthodoxe Kerk heeft haar pauselijke zetel in Alexandrië. Paus Theodorus II staat aan het hoofd, als eerste onder gelijken. Hij is de 118de paus van Alexandrië en patriarch van de zetel van Sint-Marcus. De koptische kerk is één van de vier oosterse, christelijke centra – sinds de zesde eeuw ‘patriarchaten’ genoemd. Naast het patriarchaat van Alexandrië bestaat het patriarchaat van Antiochië, van Constantinopel en Jeruzalem. De kopten vormen een christelijk-orthodoxe minderheid in het Midden-Oosten. Hun aantal wordt in Egypte geschat tussen de zeven en tien miljoen. In Nederland en Vlaanderen staan inmiddels dertien koptische kerken en één klooster, met – zo schat diaken Peter Mikhail – inmiddels tienduizend leden.
De koptische kerk is afgesplitst tijdens het Concilie van Chalcedon, in het jaar 451. Op dit Concilie ontstond er discussie over de natuur van Jezus. De voorstanders van de uitkomsten van het Concilie van Chalcedon stelden dat Christus na de incarnatie nog steeds twee naturen heeft: een goddelijke en een menselijke natuur. Onder andere de koptisch-orthodoxe kerk belijdt dat Christus één samengevoegde natuur heeft, waarin Christus’ godheid en mensheid samenkomen.
De koptische kerk heeft een lange intellectuele traditie. De eerste theologische school ter wereld was de Alexandrijnse School, die door de apostel Marcus in de eerste eeuw na Christus werd gesticht. De school had een fameuze bibliotheek met ongeveer 300 duizend manuscripten. Door de vertaling van het Oude Testament, van wetenschappelijke manuscripten in het Oudgrieks, en door de verspreiding van die vertalingen over het Middellandse Zeegebied, raakten wetenschap en theologie in een stroomversnelling.
De Koptisch Orthodoxe Kerk in Amsterdam steunt in haar dienst onder andere op de psalmen uit het Oude Testament, maar het grootste deel (90 procent, schat Peter Mikhail) bestaat uit het voorlezen van de Paulinische brieven, de Handelingen of de Evangeliën uit het Nieuwe Testament. Volgens Een altaar in Egypte is de koptische kerk de enige kerk waarover een profetie in het Oude Testament staat: ’Op die dag zal er midden in Egypte een altaar voor de Heer staan en aan de grens een aan Hem gewijde steen, die als teken zal dienen om de Heer van de Hemelse Machten aan Egypte te herinneren.’ (Jesaja19:19-21) De profetie over Egypte in Jesaja is poëtisch én iconclastisch: ‘Rijdend op een lichte wolk spoedt de Heer zich naar Egypte. De goden van Egypte zullen voor Hem beven, Egypte’s hart smelt in zijn binnenste.’ (Jesaja 19:1). En: als Jezus, Maria en Jozef naar Egypte trekken, op de vlucht voor de kindermoordenaars van Herodes, vallen alle heidense beelden in puin.
Een spirituele broeder
Peter Mikhail is geboren in Egypte, maar verhuisde op zijn vierde naar Nederland. Lange tijd was het helemaal niet duidelijk voor hem, dat hij een belangrijke functie zou gaan vervullen binnen de kerk. ’Ik ben opgegroeid met het geloof. Mijn vader is priester en dat is de reden dat we naar Nederland kwamen.’ Vanaf 2020 begon bij hem de verdieping naar ‘wat er altijd was, maar nog niet ”bekend” was.’
Hij volgde een bachelor en een master Gezondheidswetenschappen aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam, en hield zich in zijn vrije tijd bezig met filosofie en psychologie. Op zeker moment stuitte hij op Youtube op een debat tussen wat hij noemt een ‘atheïst’ en een ‘gelovige christen’. De twee debatteerden over de vraag of de verrijzenis van Jezus Christus echt is gebeurd of een mythe.
Het ging over ‘Godsbewijzen’, herinnert hij zich, en het werd hem duidelijk dat Jezus Christus echt heeft bestaan.
Voor Mikhail kan er maar één verklaring zijn voor het feit dat alles in de natuur, in de mens, in de natuurkundige wetten, zo ingenieus met elkaar verweven is dat leven, voortplanting en dood mogelijk zijn. Mikhail ziet in dit ‘ingenieuze ontwerp’ het bewijs van de hand van God. ‘Als de aarde een fractie van een centimeter dichter bij de zon had gestaan,’ zegt hij, ‘dan was al ons leven er niet geweest.’
Mikhail assisteert tijdens de liturgie, maar noemt zichzelf een ‘spiritueel broeder voor de jongeren in de kerk’. Hij bezoekt jongeren met problemen en praat met ze. ’Ik ben heel open,’ zegt hij. ’Ik luister naar ze, ik veroordeel ze niet. Ik leg ze voor wat God zou zeggen.’
De problemen die hij tegenkomt, zijn eigenlijk identiek aan die van niet-religieuze jongeren: relaties, materieel gewin, ego. ‘Vooral het ego is een bron van kwaad,’ zegt Mikhail. ‘Het ego is het werk van de duivel. Het ego fluistert je in: ”Jij verdient het beste.” ”Jij verdient respect.” “De ander moet zijn excuses aanbieden.” ”De ander draagt schuld.” “Nee,” zeg ik dan. ”Dit is niet wat Christus ons leert over de weg van geluk en vrede.” Ligt geluk en vrede in het verdienen van geld? Nee: geld maakt niet gelukkig. Ligt geluk en vrede in het hebben van een mooie vriendin? Nee: je wilt toch een vrouw die goed en lief is? Ik probeer de jongeren dichter bij God te brengen en samen met ze op zoek te gaan waarvoor God ze hier op aarde heeft gebracht, wat hun talent is en hoe ze dat talent kunnen inzetten voor de maatschappij – uit liefde.’
Mikhail bouwt een vertrouwensband op met de jongeren. Hij is veel op pad, gaat langs alle kerken in Nederland en Vlaanderen. ’Ik hang met de jongeren. We kijken samen televisie. Soms gamen we. Binnenkort ga ik met een groepje op vakantie.’
Mikhail zegt de moderne ontwikkelingen niet uit het oog te verliezen. ’Ik pas me aan maar wel met het oog op de leer. Daarvoor hebben we strikte regels, want de duivel wil altijd twisten veroorzaken en de mens is van nature onrechtvaardig. De regels komen van God. Ik houd vast aan Zijn geest. Die geest gaat door het hart heen. Ik kijk om me heen en zie tweespalt, polarisatie tussen mensen, tussen landen. Ik probeer elke dag de ander die me kwaad doet, te zien als iemand die vergeving verdient: liefde, een knuffel. Dát is kracht. En als je die kracht vindt, dan zul je merken dat dit niet ten koste gaat van je eigen spirituele geluk. Integendeel.’
Het Platform Oosters Christendom komt met een serie portretten van oosters-christelijke kerkgemeenschappen die al langere tijd in Nederland of België gevestigd zijn, sommige zelfs al eeuwen lang. In de loop der tijd hebben deze gemeenschappen hun eigen plek verworven in onze samenleving, vaak met behoud van hun specifieke gebruiken en rituelen. Deze zijn voor een deel gaan behoren tot het religieus erfgoed. Nu met de toenemende migratie uit gebieden waar de oosters-christelijke traditie vandaan komt, leek het ons van extra belang om hier aandacht aan te besteden. Het Cultuurfonds ondersteunt het initiatief.
