Op zaterdag 8 november j.l. werd het Mateos Tsaretsi centrum geopend: een bibliotheek en erfgoedcentrum in het souterrain van de Armeens Apostolische Kerk aan de Krom Boomssloot in Amsterdam. Het centrum is een initiatief van Dikran Migdesyan, directeur van de Stichting Armeens Apostolische Kerk. Vanwege de verschillende talen bij de aanwezigen werd de opening in het Nederlands gehouden. Zowel de priester van de kerk als de ambassadeur van Armenië in Nederland waren aanwezig.
Voorzitter van de commissie Dikran begon over de noodzaak het erfgoed van de gemeenschap te bewaren, omdat hij met eigen ogen ziet hoeveel er verdwijnt. De huidige Armeense gemeenschap is vanaf de jaren vijftig van de vorige eeuw in Nederland en bestaat uit Armenen uit diverse regio’s.
Een bekend voorbeeld is de familie Yesayan, waarvan ook een lid op deze dag aanwezig is. Dit gezin kwam op 22 april 1956 in Nederland aan als stateloze Armenen. Inmiddels bestaat de gemeenschap uit tweede-, derde- en vierde generatie immigranten. Zij is gevormd door verschillende migratiestromen als gevolg van oorlogen in diverse regio’s van de wereld, maar ook door nieuwkomers, onder wie migranten uit de Republiek Armenië na de onafhankelijkheid in 1990. Voor al deze immigranten is de Armeens Apostolische Kerk een plek waar men zich thuis kan voelen zoals het ook was na de stichting in 1714, en hopelijk blijft dit zo in de toekomst. Dikran refereert aan een tentoonstelling in museum in Amersfoort, waar de vraag werd gesteld: Wat nam jij mee in je koffer? Deze vraag stond centraal voor de commissie om te bepalen wat ‘erfgoed’ was: niet alleen gebouwen, liturgische voorwerpen, boeken, maar ook foto’s, diploma’s, kleding, verhalen, ambachten, gerechten, liederen, en herinneringen.
Mateos Tsaretsi
Medeoprichter Anna Maria Mattaar vertelt over haar inspanningen om de bibliotheek vorm te geven en over de naamgever van het centrum, Mateos Tsaretsi. Hij was een bisschop die in de tweede helft van de 17e eeuw door het hoofd van de Armeense kerk (de Katholikos) naar Europa werd gestuurd om een drukkerij op te richten en een Bijbel in de Armeense taal te drukken. Na omzwervingen kwam hij via Venetië en Rome in het toenmalige handelscentrum van de wereld, Amsterdam, terecht. Hij overleed voordat de eerste Bijbel in het Armeens in 1666 gedrukt was. Mattaar vertelt hoe ze twee jaar geleden begon te inventariseren welke boeken al aanwezig waren in de kerk; het betrof enkele honderden exemplaren. Deze collectie is sindsdien aangevuld met grote donaties, o.a. door de aartsbisschop Vicken Aykazian, de ambassadeur, en de heer Bekius (die later vertelde over de geschiedenis van de Armeense aanwezigheid in Amsterdam die in de 17e eeuw een grote vlucht nam). Zelf neemt Mattaar op haar reizen naar Armenië, gemiddeld twee keer per jaar tassen vol boeken mee terug. En er wordt samengewerkt met o.a. de bibliotheek van de Armeense gemeenschap in Toronto, en met de nationale bibliotheek en de academie van wetenschappen in Armenië. De catalogus is online in te zien (Mateos Tsaretsi), met een foto en beschrijving van elk boek. Er worden ook zoveel mogelijk boeken gedigitaliseerd en op de website gezet. Dit heeft onder andere tot doel om boeken die men in Armenië niet heeft, daar beschikbaar te maken. Tevens biedt dit initiatief ook een uitkomst voor geïnteresseerden die niet in Amsterdam wonen. Mattaar is zelf elke donderdag van 11-15 in de bibliotheek aanwezig en nodigt iedereen uit dan langs te komen. Men kan de boeken ter plekke lezen en sommige boeken kunnen ook uitgeleend worden.
Zangeres Mary Aygetsi en voorzitter Dikran Migdesyan ©Elise Aghazarian
Erfgoed in diaspora
Commisielid Khatchik neemt het stokje over en vertelt over de mogelijkheden kennis te maken met het erfgoedcentrum via sociale media. Zeker voor een diaspora gemeenschap zijn sociale media belangrijk als ontmoetingsplek: hierop verschijnen nieuwtjes over het erfgoed, zowel over de boeken als over de andere objecten, waarvan er een aantal in het centrum tentoongesteld wordt. Na een muzikaal intermezzo waarin de zangeres Mary Aygetsi met tamboerijn een prachtig Armeens lied zingt als levend onderdeel van het Armeense erfgoed, wijst Dikran op de schilderijen die in het erfgoedcentrum aanwezig zijn en ook gekocht kunnen worden: Galerie Arar houdt maandelijks een tentoonstelling met o.a. werken van Armeense kunstenaars.
Commissielid Sinorik Sipaan vervolgt haar verhaal over de koffer van de immigrant als bakermat van erfgoed. Zij vertelt dat ze zich eigenlijk niet herinnerde wat zij in haar koffer had en al helemaal geen notie had van erfgoed. Zij had een blauwe walkman bij zich met muziek van George Michael die haar als puber erg hielp bij het inburgeren in Nederland. Ze had jarenlang spullen van haar ouders op haar zolder liggen die haar vader met zijn leven verdedigde tijdens de reis, maar die ze pas na dertig jaar serieus begon te nemen als erfgoed: het zilverkleurige tabaksdoosje van haar oom, foto’s van haar tante met een grote ketel op het vuur waarin ze wol verfde, wat in het dorpje waar ze vandaan kwam het Armeense ambacht was. Haar verhaal is slechts het verhaal van één koffer, maar er zijn zoveel meer koffers die de moeite waard zijn om te bekijken. Vandaar de opdracht van dit erfgoedcentrum om de vraag te stellen: Wat hadden jullie in je koffer? Sipaan kondigt meteen een evenement aan dat in april 2026 zal plaatsvinden en waarin de verhalen van Armenen uit de regio Dikranagert centraal zullen staan.
Verhalen als erfgoed
Naast deze tastbare objecten als erfgoed gaat het vijfde commissielid, Elise Aghazarian, in op de verhalen van al die Armenen in Nederland die in verschillende tijden uit verschillende landen en regio’s komen (naast Armenië vooral uit Turkije, Irak, Syrië, Iran en Koerdistan) en verschillende talen spreken. Het erfgoedcentrum wil een project beginnen om deze verhalen via interviews op te tekenen. Hiervoor is een vragenlijst ontwikkeld met vragen over de migratiegeschiedenis, hoe men zijn identiteit ziet en welke toekomstvisie voor de Armeense gemeenschap in Nederland men heeft. Ze vraagt het publiek ook om hen aan mensen te helpen die hieraan willen meewerken.
Voordat de bijeenkomst wordt afgesloten met nog een mooi lied door Mary Aygetsi en met Armeense wijn en borrelhapjes, geeft René Bekius, kenner van de Armeense geschiedenis, een doorwrochte lezing over de aanwezigheid van de Armeense gemeenschap in Amsterdam. Al vanaf 1627 kwamen er kooplieden die vaak tijdelijk in Amsterdam verbleven, maar die zich er vanaf de ineenstorting van het Iraanse rijk in 1722 ook vestigden. De eerste drukkerij die Mateos Tsaretsi oprichtte was tevens een huiskerk voor de gemeenschap. In 1714 kreeg de gemeenschap toestemming om een Armeense kerk op te richten en in 1715 werd de huidige kerk aan de Krom Boomssloot betrokken, waar nu, ruim nu drie eeuwen later, een bibliotheek en erfgoedcentrum bij zijn gekomen. Het gebouw van de kerk zelf is trouwens een prachtig voorbeeld van het Armeens-Amsterdamse erfgoed.
Voordeur kerkgebouw. ©Jacqueline Dersjant
Openingsfoto: Toegangsdeur met Armeens schrift. ©Jacqueline Dersjant
