Helpen psalmen trauma’s dragelijk te maken?

Het concept trauma is bijna overal in ons leven aanwezig. We horen het op de radio, lezen het in boeken en luisteren naar mensen die vertellen over traumatische gebeurtenissen in hun leven. Hoewel het concept relatief nieuw is, is de realiteit erachter dat niet. Het is zo oud als de mensheid zelf. Danilo Verde maakt dit indirect duidelijk in zijn boek The Language of Trauma in the Psalms.

De psalmen bevatten een aanzienlijk aantal verwijzingen naar gebeurtenissen die, zo niet traumatisch, dan toch zeer schokkend zijn. Verde onderzoekt in hoeverre we bepaalde psalmen kunnen beschouwen als psalmen van trauma, welk soort taal ze gebruiken en waarom deze psalmen bewaard zijn gebleven en van generatie op generatie zijn doorgegeven.

Het boek is verdeeld in vier hoofdstukken, elk gewijd aan een van deze onderzoeksvragen. Het eerste hoofdstuk tracht de trauma-psalmen te identificeren. Verde definieert trauma als een levensbedreigende ervaring die het individu of het collectief ernstig schaadt en het slachtoffer een overweldigend gevoel van hulpeloosheid achterlaat (p. 12). Volgens deze definitie beschouwt Verde de psalmen 6, 22, 31, 35, 38, 69, 88 en 102 als psalmen die spreken over individueel trauma, de psalmen 44, 74, 79, 80 en 89 zouden spreken over collectief trauma en psalm 137 houdt het midden tussen individueel en collectief trauma.

Taal van de psalmen

Het tweede hoofdstuk gaat over de taal van de psalmen wanneer het trauma betreft, volgens Verde, de taal van het lichaam. Verde stelt dat deze taal in een specifieke selectie psalmen een andere ondertoon heeft dan in de: ’Het alomtegenwoordige gebruik van lichaamstaal in de psalmen over trauma behoort tot een wijdverbreide tendens in de bijbelse literatuur om enerzijds de lichamelijke dimensie van het menselijk lijden op de voorgrond te plaatsen en anderzijds verschillende vormen van innerlijke nood uit te drukken door middel van lichaamstaal.’

Metaformen

In het derde hoofdstuk onderzoekt hij de metaforen die in de psalmen over trauma worden gebruikt. Twee springen er in het bijzonder uit: trauma is als in het dodenrijk zijn (Ps. 69,88) en trauma voelt als een achtervolgd dier zijn (Ps. 31,35). Het doel van het hoofdstuk lijkt echter soms te zijn om aan te tonen dat er geen verband bestaat tussen de auteurs van de psalmen en de trauma’s die zij beschrijven. Verde benadrukt dat de metaforen vrij conventioneel zijn en in sommige gevallen sterk lijken op andere composities uit het Nabije Oosten. De reden voor het gebruik van standaardmetaforen is volgens Verde dat ze ‘in hoge mate bijdragen aan het verhelderen van de trauma-ervaring en deze begrijpelijk maken.’.

Herinnering

Het laatste hoofdstuk gaat over de collectieve dimensie van deze psalmen. Verde stelt dat ze een belangrijke rol speelden in de herinnering aan de Babylonische ballingschap. De psalmen werden voorgelezen tijdens openbare ceremonies en collectieve rituelen. Voor Verde was hun rol echter niet, zoals we zouden kunnen denken, therapeutisch – dat wil zeggen een tekst waarmee de auteur of de lezer/luisteraar persoonlijke tragedies kan verwerken – maar veeleer het in stand houden van het trauma. Het reciteren ervan tijdens het ritueel was bedoeld om ’de mensen een diep gevoel van onzekerheid en kwetsbaarheid bij te brengen’ als waarschuwing dat de Babylonische catastrofe zich opnieuw kan voordoen als Israël afdwaalt.

*_{Petre Maican houdt een lezing tijdens het IvOC symposium over Trauma & Healing}*

Trauma’s levend houden

Voor mij vormt dit laatste hoofdstuk het meest intrigerende deel van het boek, omdat het een ander perspectief biedt op de rol van gedichten in een trauma-geïnformeerde context. De gangbare opvatting is dat gedichten, en in het bijzonder de psalmen over trauma’s, bedoeld zijn om onze trauma’s te helen of op zijn minst draaglijk te maken. Wat Verde suggereert, klinkt aannemelijk en ik vind het een zeer interessante suggestie, omdat het zou kunnen verklaren waarom het schrijven over traumatische ervaringen niet altijd helpt bij het genezingsproces, maar de trauma’s juist levend houdt. Tegelijkertijd zou het interessant zijn om te weten hoe effectief een dergelijke praktijk is voor een generatie die de Babylonische catastrofe niet heeft meegemaakt en vertrouwen heeft in de toekomst. Zou de dissonantie tussen het verleden en het heden dit doel van het herinneren van het trauma niet onhaalbaar maken?

Afgezien van deze kleine vraag, die buiten het bestek van dit boek valt, zou ik het werk iedereen aanraden die geïnteresseerd is in trauma vanuit een religieus perspectief. Het boek is goed onderzocht en, wat geen geringe prestatie is, het is gemakkelijk te lezen voor bijna iedereen met een minimale achtergrond in bijbelse literatuur.