Het merendeel van de ruim acht miljoen Oekraïense oorlogsvluchtelingen in West-Europa, is orthodox. In Finland wonen momenteel zo’n 40.000 Oekraïners op een bevolking van 5 miljoen mensen. De Russische priester Alexander Zanemonets ontvluchtte na het uitbreken van de oorlog, begin 2022, zijn vaderland. Sindsdien woont hij in Helsinki waar hij zich als priester ontfermt over deze groep vluchtelingen. Waarin onderscheidt Finland zich? Op de Platformdag op 16 juni jl. vertelde Zanemonets over zijn ervaringen.
‘Finland is een seculiere staat met twee erkende kerken: de Lutherse kerk en de orthodoxe kerk. Wat de orthodoxe kerk betreft vallen een paar dingen op: anders dan in veel Westerse landen is het geen kerk van immigranten en het communisme heeft er ook niet huisgehouden. De orthodoxe kerk behoorde in het verleden tot de Russische kerk toen Finland zelf nog deel uitmaakte van het Russische rijk. De Russische tsaar was tevens de grootvorst van Finland, maar in feite was het een semi-onafhankelijke staat, een autonoom gebied met eigen wetten. Na de Oktoberrevolutie van 1917 werd het land onafhankelijk.
Dit zie je terug in de Finse kerk: ze is al autonoom onder het oecumenisch Patriarchaat van Constantinopel. De voertaal is Fins, maar de tradities staan heel dicht bij het Russisch en Oekraïens. Die band gaat ver terug tot het middeleeuwse Rusland, toen de kerk viel onder de aartsbisschop van Novgorod. Als Oekraïners nu naar Finland komen en er een orthodoxe kerk binnenlopen, hebben ze het gevoel op bekend terrein te zijn. De oudste kerk in Helsinki is gebouwd in de stijl van Sint-Petersburg. Rusland kende veel van dat soort kerken, maar die zijn onder het communisme verwoest. In Finland is echter alles intact gebleven.
‘Thuiskomen’ in de Fins-orthodoxe kerk
Dat de kerken zo herkenbaar zijn (architectuur, iconen, gezang), maakt het leven van de Oekraïners in Finland meteen een stuk gemakkelijker. In elke Finse stad kunnen ze een kerk vinden. Alleen de taal is een probleem. In tegenstelling tot de Finnen, spreken de meeste Oekraïners geen Engels. Als priester is het nu mijn taak in Finland om te dienen in een Slavischsprekende gemeenschap. Ik probeer Oekraïense nieuwkomers en Finse orthodoxe gemeenschappen met elkaar in contact te brengen.
De meeste Oekraïense vluchtelingen zijn vrouwen en kinderen zijn; de mannen zitten óf in het leger óf kunnen het land niet verlaten omdat ze elk moment kunnen worden opgeroepen. Wat verder opvalt is dat ze uit bezette gebieden komen en echte oorlogsslachtoffers zijn. Kom je uit Marioepol of uit Charkiv, waar kun je dan naartoe? Er wordt niet meer gevlogen tussen Rusland en het Westen, dus reizen ze naar de Baltische staten of Finland.
Tachtig procent van hen spreekt Russisch, de gebieden waar ze vandaar komen zijn verwoest door het Russische leger. In plaats van het bevrijden van de Russischtalige bevolking, heeft het Russische regime deze mensen juist verdreven.
Wat doet de Fins-orthodoxe kerk om de gevluchte Oekraïners te helpen?
Meteen na het uitbreken van de oorlog stelde de Finse bisschoppensynode dat ze het Oekraïense volk steunde als slachtoffer van de agressie. De opvang gebeurt vaak samen met de lokale Lutherse kerk.
Een deel van de orthodox gelovigen komt uit Karelië (een gebied dat deels tot Fins is, maar waarvan het grootste deel tot Rusland behoort/ red.). In vrijwel elke Fins orthodoxe familie, is wel een voorouder te vinden die gevlucht is. In de sovjet tijd verlieten die Karelië. Veel Finnen weten dus wat het betekent om immigrant te zijn, zelfs al waren ze in zekere zin vluchtelingen in eigen land (ze verhuisden van het ene deel van het land naar het andere).
Het Nieuwe Valamo-klooster ( gelegen op Valaam, het grootste eiland in het Ladogameer/ red.) is een goed voorbeeld van de vluchtelingenpolitiek van de Finse staat. We gaan vaak met Oekraïners naar dit klooster omdat er een academie is en er veel lessen en workshops worden gegeven, voor ons is het een belangrijke plek. Maar eerlijk gezegd is in elke Finse stad wel een kerk of een kapel waar in ieder geval één keer per maand een liturgie wordt gehouden en waar Finnen en Oekraïners samenkomen.
Er zijn tal van gebedshuizen die geen grote kerken zijn, maar wel goed zijn ingericht voor verschillende orthodoxe activiteiten. In sommige steden heeft de kerk ook een humanitaire functie. De meeste Oekraïners hebben onverwacht hun land moeten verlaten en waren nergens op voorbereid. De kerk voelde zich geroepen te helpen en de eerste centra waar vluchtelingen werden opgevangen, waren lokale orthodoxe parochies.
Hoe praat je met Oekraïners over ‘het kwaad’?
Het zomerkamp in de buurt van Helsinki, een kamp voor gezinnen met kinderen, was een belangrijke ervaring voor mij. Een lokale Finse priester vroeg me er te spreken over het probleem van het kwaad. Wanneer ik lesgeef op de universiteit, behandel ik dit thema aan de hand van uitspraken van de kerkvaders en filosofen. Maar in deze groep was een Oekraïense jongen van tien jaar: hij en zijn moeder waren ontsnapt, zijn vader was vermoord door de Russen. Dan praat je anders over het probleem van het kwaad; zo’n jongen heeft het kwaad zelf ervaren. Zoiets heeft grote invloed op ons kerkelijk leven en onze kerkelijke praktijk.
Wat opvalt aan de werkwijze van de Finse Orthodoxe Kerk met Oekraïense vluchtelingen, is de oecumenische samenwerking met lokale christenen: de Lutherse kerk. Verrassend genoeg zijn er in Finland bijna geen rooms-katholieken. De reformatie was hier zo succesvol dat vrijwel iedereen Luthers is geworden. Maar soms denk je dat ze op een bepaalde manier toch katholiek zijn gebleven, kijkend naar de iconen in de kerken die er van oudsher al waren. De oecumenische opvang verloopt heel goed, zonder grote theologische discussies of disputen. Zo word ik vaak word uitgenodigd op plekken waar Oekraïense vluchtelingen zijn, meestal op uitnodiging van de lokale Lutherse parochie die een avond met en voor Oekraïners organiseert.
Oecumenische samenwerking
De Fins-orthodoxe kerk zet zich, met steun van de Lutherse kerk, ook in voor andere geloofsgemeenschappen, zoals Eritreeërs die formeel geen binding hebben met de orthodoxe kerk van Finland. Er zijn mensen die gewoon lid zijn geworden van lokale parochies, maar er zijn er ook die bij elkaar blijven en die gebruikmaken van kerken voor diensten, net als katholieken. Zo komen lokale, kleine katholieke gemeenschappen soms samen in orthodoxe kerken. Voor Oekraïners moet dit heel vreemd zijn, want in Oekraïne bestaan er tal van conflicten, vaak van praktische aard, tussen de diverse gemeenschappen; niet alleen tussen orthodoxen en rooms-katholieken en orthodoxen en protestanten, zelfs tussen twee orthodoxe of drie orthodoxe denominaties.
Ik diende hier eens in een kleine stad en er zaten mensen te wachten op de biecht. Een Oekraïense vrouw zei me: “Ik weet van mijn Oekraïens-orthodoxe gemeenschap dat als je naar een niet-orthodoxe bijeenkomst gaat met protestanten of katholieken, je boetedoening moet doen. Je moet dit ook melden tijdens de biecht, want het is een zonde om een ketterse gemeenschap te bezoeken. Wat vindt u hiervan? En nu maken we met u, pater Alexander, kennis tijdens een Lutherse bijeenkomst. Moet ik dit alles opbiechten?”
Ik vertelde haar dat het waarschijnlijk geen zonde is, dan zou ook de priester die deelneemt aan de oecumenische praktijk een zondaar zijn. Wat je ziet is dat een deel van de Oekraïners pas praktiserend gelovig werd in deze nieuwe situatie, precies zoals het was voor de Russische migranten na de revolutie. Velen van hen zijn dus praktiserend geworden in een heel nieuwe fase van hun leven. En in de praktijk is dat de oecumenische samenleving van de Orthodoxe kerk van Finland.’
Bovenstaand artikel is een vertaling en bewerking van de lezing die Alexander Zanemonets hij hield op de jaardag van het Platform Oosters Christendom op 16 juni jl., Een lezing in het kader van et thema ‘Orthodoxie in beweging.’ Zanemonets is naast priester ook wetenschapper (theoloog en Byzantoloog) en verbleef op uitnodiging van het IvOC als fellow researcher in Nijmegen.
