Toen Johannes van Shanghaj in 1934 naar de synode ging om zijn benoeming tot bisschop te vernemen, geloofde hij dat er sprake was van een vergissing. Het moest om een ander gaan. Een voorval dat tekenend is voor de bescheiden en gedreven bisschop die later heilig zou worden verklaard.
Johannes van Shanghaj werd in 1896 in een Servische familie geboren als Michaïl Borisovitsj Maksímovitsj in het dorp Adamovka in de buurt van Charkiv. Zijn familie woonde daar al enkele generaties. Hij ging naar een militaire school in Poltava, studeerde daarna rechten aan de universiteit van Charkiv. In 1921 vluchtte de familie naar Belgrado. Russische vluchtelingen waren welkom in het toenmalig Joegoslavië, maar ze hadden het er niet breed. Michaïl verdiende geld bij met het verkopen van kranten. Toch slaagde hij erin om vier jaar later een studie theologie af te ronden. Hij viel toen al op door zijn ascetische levenswijze. In 1926 werd hij monnik, tot diaken gewijd en genoemd naar Joann van Tobolsk (1651-1715). Wellicht was deze heilige de inspiratiebron voor zijn ascetische levenswijze. In 1934 werd hij, vrij jong nog, tot bisschop gewijd door metropoliet Anthonij (Chrapovitski), de latere leider van de Buitenlandkerk.
Bisschop van Shanghai
In 1934 werd Johannes als bisschop naar Shanghai in China gestuurd, waar een grote gemeenschap van Russische vluchtelingen was. De situatie daar was moeilijk: na de burgeroorlog die volgde op de communistische revolutie waren veel Russische vluchtelingen en weeskinderen in China terecht gekomen.
Bisschop Johannes leefde als gezegd uiterst ascetisch. In de kathedraal, die nog moest worden afgebouwd, vierde hij uitgebreid de liturgie: de viering op Paaszaterdag duurde bijvoorbeeld van 09.00 tot 16.00 uur! De gelovigen konden altijd wel weggaan, maar voor de misdienaars en koorleden was het vaak teveel. Hij hield voor zichzelf nachtgebed, sliep weinig en nooit in een bed, vastte heel streng, liep vaak blootsvoets rond. Zelfs toen hij naar het ziekenhuis moest, wilde hij niet in een bed slapen. Zelf leek hij niet onder zijn ascetisme te lijden. Hij zette zich in voor de mensen die het minder hadden. Zo richtte hij weeshuizen op waar uiteindelijk 3000 kinderen verbleven! De kinderen kregen catechese en soms zong er een kinderkoor in de liturgie. Hij stond erom bekend dat hij oog had voor het individu en aandachtig luisterde naar ieder mens. Zijn tomeloze inzet blijkt uit het volgende voorbeeld: arme Chinese families legden hun baby’s soms bij het vuil. Johannes kocht, tot ontsteltenis van zijn parochianen, flessen wodka, ging vervolgens de slums in en ruilde die tegen de baby’s. Hij dreef het personeel van de tehuizen tot wanhoop door met steeds nieuwe kinderen aan te komen, maar wist ook altijd weer aan voedsel te komen.
Man of God
Uit de verhalen van zijn parochianen en bekenden, die aartspriester Peter Prekrestov optekende in zijn boek Man of God, komt een man naar voren, die aan de ene kant streng was, maar aan de andere kant invoelend en tolerant. Hij hield van zijn mensen en zij hielden van hem. Typisch is het verhaal van een misdienaar die hem imiteerde door weinig te eten en amper te slapen. De ouders van de jongen kwamen bezorgd naar de bisschop. Die liet toen voedsel halen en zei tegen de jongen: ‘Eet dit maar op, je moet naar de kerk komen en verder je ouders gehoorzamen.’ Hij was dus streng voor zichzelf en minder voor anderen.
In 1937 begonnen de Japanners een bloedige oorlog tegen China, maar bisschop Johannes respecteerden ze en lieten ze met rust, zelfs wanneer hij de avondklok negeerde om mensen op te zoeken. In 1949 namen de Chinese communisten de macht over. De Russische vluchtelingen zaten nu klem. Naar het Westen vluchten was moeilijk. Ze moesten daarom vrijwillig of gedwongen terug naar de Sovjet-Unie. Het lukte bisschop Johannes om 5000 mensen, waaronder alle weeskinderen, naar het eiland Tumbabao in de Filippijnen te krijgen, en vandaar verder naar de Verenigde Staten en Australië.
Aartsbisschop van West-Europa
In 1951 werd hij aartsbisschop van West-Europa eerst in Parijs, later in Brussel. Hij was op een bepaalde manier heel ruimdenkend. Hij vond dat de orthodoxie overal een lokale kleur kon krijgen. Je hoefde niet per se ‘oosters’ of ‘Russisch’ te zijn om orthodox te zijn. Hij stond niet principieel afwijzend tegenover oude Westerse vormen van liturgie en wijdde enkele priesters voor oude westerse vormen van liturgie. Hij zei: ‘De Latijnse liturgie is eigenlijk heel orthodox, en veel ouder dan de latere katholieke dwalingen.’ De Latijnse ritus, of Gregorius liturgie bijvoorbeeld, is ontstaan in de achtste eeuw en alleen al om die reden aanvaardbaar voor ruimdenkende orthodoxen. Hij startte een ‘orthodoxe missie’ in Brussel en in Den Haag in het klooster Johannes de Doper. Hij heeft het klooster in Den Haag en waarschijnlijk ook de parochie in Arnhem bezocht. Hij had er geen probleem mee dat men de dienst in het Frans of Nederlands vierde, of dat men de nieuwe kalender aanhield, zelfs met Pasen. De orthodoxe missie in België werkte samen met de charitas van de rooms-katholieke kerk, die hulp bood aan Russische vluchtelingen. De westerse heiligen van voor 1054 konden wat hem betreft ook herdacht worden. Hij bezocht vaak ziekenhuizen en bad ’s nachts bij de zieken, of ze nu katholiek of protestants waren. Er is een mooi verhaal over twee slachtoffers van een auto-ongeluk. Hij snelde ernaartoe en gaf de twee de ziekencommunie. Een van de twee bleek later katholiek: ‘Ach, daar had ik niet aan gedacht!’
De latere moniale Theodosia (Tichonovitsj) (1954-) vertelde dat ze als weeskind met bisschop Johannes in Parijs over de markt liep. Ze mocht van hem een cadeautje uitkiezen. Ze koos twee speelgoed konijntjes. Later troffen ze een ander weeskind aan. Hij zei haar om één van die twee konijntjes aan de jongen te geven omdat die niets had. Ze was destijds teleurgesteld, maar is het voorval nooit vergeten. Heel pedagogisch: leren ontvangen en leren delen.
Er bestaat een mooie getuigenis over parochianen die kwamen klagen over hun priester, die de vieringen te veel zou inkorten. Bisschop Johannes reageerde als volgt: ‘Het is onmogelijk jullie tevreden te stellen. Van mij vinden ze dat ik te lang dien, van hem vinden ze dat hij te kort dient. Hij speelde de bal dus terug. Niet oordelen en tevreden zijn met wat je hebt. Een ander typerend verhaal gaat over schoenen. Er kwamen klachten dat hij vaak blootsvoets of op sandalen liep. Een metropoliet zond daarop een brief dat hij schoenen moest dragen. Hij kocht toen schoenen, maar droeg die onder zijn arm. Er moest nog een brief aan te pas komen met de oekaze dat hij die schoenen ook aan zijn voeten moest doen. Kinderen hadden sokken voor hem gebreid, maar die gaf hij weer weg aan kinderen. Met zijn vertrek naar de Verenigde Staten in 1961 nam ook de ruimdenkendheid in het bisdom af.
Johannes van San Francisco
In San Francisco trof Johannes weer een verdeelde gemeenschap aan, plus een niet afgebouwde kathedraal. Met name dit laatste bezorgde hem veel kopzorgen. Maar dat verhinderde hem niet om ook hier sociaal werk te verrichten: de zorg voor kinderen en ziekenbezoek. Hij bleef persoonlijke brieven sturen naar kennissen in Europa en Australië en ansichtkaarten op de naamdag van mensen die hij nog ergens van kende. Door de wijze waarop hij mensen individuele aandacht gaf, onderscheidde hij zich van andere bisschoppen. Hij stief onverwacht in 1966, naar het schijnt na een val. Op de begrafenis was de verslagenheid zo groot, dat de diaken en het koor moeite hadden met voorbidden en zingen. In 1994 werd hij voor zijn ascese, vroomheid en zijn inzet voor zijn parochianen en vluchtelingen, heilig verklaard in de Buitenlandkerk. Voor de Buitenlandkerk speelde eveneens mee dat hij niet was meegegaan met het patriarchaat Moskou en met het bisdom Rue Daru. Later werd de heiligverklaring door de hele orthodoxe kerk overgenomen.
Nog enkele opmerkelijke gebeurtenissen:
- Iemand moest naar bisschop Johannes om te overleggen. Hij vroeg. ‘Hoe herken ik hem?’ Hij kreeg te horen: ‘Degene die er het minst als bisschop uit ziet, die is het.’
- Tijdens het feest van de waterwijding op 6 (19) januari kwam er tijdens de plechtigheid een duif aanvliegen die op neerstreek op de schouder van bisschop Johannes en bleef zitten. Later trof de bisschop in de buurt van zijn huisje en kantoor een gewonde duif. Hij verzorgde het beestje. Die duif bleef bij hem en vloog rond in zijn kantoor. Toen de duif ziek was sprenkelde hij er water overheen. De omstanders zeiden voor de grap: hij heeft de duif gedoopt, die is nu ook een van onze parochianen. Na de dood van Johannes raakte de duif gedesoriënteerd en stierf na enkele weken.
- Toen een groep Chinese weeskinderen niet tot de VS werd toegelaten toog de bisschop naar het Witte Huis. Hem werd de toegang geweigerd maar hij bleef net zo lang op de trappen zitten tot ze hem binnenlieten. Hij kreeg het voor elkaar dat de weeskinderen het land in mochten.
Preken en ideeën
Zijn preken waren eigenlijk uitgebreide lessen over orthodoxe theologie en traditie. Ze waren tamelijk taai en saai. Omdat zijn dictie niet zo goed was verstonden de meeste gelovigen zijn preken niet, maar dat nam men hem niet kwalijk. Zijn visie op de Russische geschiedenis is typerend voor de Russisch-orthodoxe kerk in het Buitenland. Hij was een fervent monarchist en schreef een historische studie over de vorsten en tsaren van Rusland vanaf Vladimir tot de laatste tsaar Nikolaas II. Hij zag de terreur van de communisten als straf voor het afzetten van de tsaar in 1917. Wanneer de Russen de tsaar gehoorzaamd zouden hebben, zou alles goed zijn gegaan. De monarchie was immers door God ingesteld. Rusland moest terug naar de tijd van voor de modernisering door Peter de Grote, die heerste van 1682 tot 1725. Met die gezuiverde orthodoxie zou Rusland het Westen dan kunnen bekeren. Hij zag de diaspora als een ballingschap, die hopelijk zou eindigen met het herstel van de monarchie in Rusland. Verder hield Johannes zich buiten politieke discussies.
Hoewel hij grote afstand had tot de rooms-katholieke en de protestantse kerken in het Westen, verwoordde hij dat nooit op een agressieve manier. Sterker nog, hij hielp hij ook westerse gelovigen. Op persoonlijk niveau oversteeg hij die verdeeldheid. Hij werd ook door andere kerken al bij leven als een heilige ervaren. De Russisch orthodoxe in San Francisco was net als in Shanghai en Brussel diep verdeeld, zowel kerkelijk als politiek en dat heeft hij tijdens zijn leven niet kunnen oplossen. Als heilige is hij na zijn dood praktisch wel door alle orthodoxe richtingen aanvaard en zo, zou je kunnen zeggen, heeft hij toch iedereen bijeen gebracht.
Wonderdoener
Een bijzonder wonder na de dood van bisschop Johannes is het volgende. Tijdens de Vietnamoorlog, rond 1975, probeerde een orthodoxe Amerikaan daar hulp te bieden aan Vietnamese weeskinderen en oorlogsslachtoffers. Hij werd daarbij geholpen door een Vietnamese vrouw. Die vertelde hem dat ze in haar dromen bezoek kreeg van een monnik, die haar troostte en raad gaf. De twee trouwden en zij werd orthodox. Ze kreeg toen ook boeken onder ogen en zei ineens: ‘Dat is hem!’ En wees naar een foto van Johannes van Shanghai. Een oecumenisch wonder: een orthodoxe monnik, die verschijnt aan een toen waarschijnlijk nog boeddhistisch of misschien rooms-katholieke vrouw.
Er is sprake van een groot aantal gebedsgenezingen, helderziendheid en een enorme mensenkennis. Over hem wordt gezegd: hij was streng, maar hij hield van ons, hij heeft ons leven veranderd. Bij veel van de genezingsverhalen van bisschop Johannes bleek er ook sprake te zijn van psychosomatische klachten. Alleen al zijn verschijning, zijn aanwezigheid en gebed, was voldoende om die problemen op te lossen. Ook dat moge een wonder heten.
Verder lezen: Peter Pekrestov, Man of God. Saint John of Shanghai and San Francisco. (1995)
