De passies van de ziel: of hoe we tot meer zelfbewustzijn kunnen komen

Het onlangs gepubliceerde Passions of the Soul van Rowan Williams, aartsbisschop van Canterbury van 2002 tot 2012, stelt de acht ‘passies van de ziel’ centraal: trots, lusteloosheid, boosheid, gulzigheid, gierigheid, lust, eigenwaarde en wanhoop, en verbindt deze met de zaligsprekingen in het evangelie van Mattheus. In het tweede deel gaat Williams dieper in op de context en het karakter van het vroegchristelijke denken over morele en spirituele volwassenheid. Deze plaatsen zijn bespreking van de ‘passies van de ziel’ in een breder kader. Dit boek is gebaseerd op een aantal lezingen die Williams enkele jaren geleden gaf tijdens een retraite van de Anglicaans Benedictijnse gemeenschap in het Heilige Kruis Klooster in Leicestershire.

In zijn inleiding benoemt Williams het belang en de betekenis van de Philokalia (18^e eeuw) als bundeling van teksten die een min of meer ongebroken stroom van praktisch onderwijs vormen. De verspreiding van dit werk op de Balkan en in Rusland bewijst dat het boek niet alleen voor monniken, maar ook voor leken een bron van inspiratie vormde. De Philokalia geeft volgens Williams nog steeds een krachtig kritisch perspectief op wat hij de illusies van menselijke morele en spirituele onvolwassenheid noemt. Het is de bittere ironie van deze tijd dat een cultuur die zo doordrenkt is van de Philokalia, als de wereld van christelijk Rusland, juist zo bevangen is door de illusies die erin besproken worden.

Apathie en passie

Williams licht in zijn inleiding ook enkele aspecten van het oosters christelijke ‘naderen tot zelfbewustzijn toe. Ten eerste het begrip ‘apateia’ dat erg lijkt op ons begrip apathie, dat ook van dit woord afstamt. Natuurlijk bedoelden de vroege orthodoxe christenen hier geen apathie mee, maar zij verbonden de vrijheid van de passies met een hoger niveau van bewustzijn, een helderder visie.

Het mensbeeld van deze oosters christelijke schrijvers gaat uit van twee principes: God en zijn schepping (waartoe wij behoren). De schepping is er om de liefde, vreugde en glorie van God te delen. Het is onze ‘nous’, onze geest of redelijkheid, ons vermogen om het waarlijke en echte te zien en lief te hebben, het hart van onze menselijkheid, waardoor we in staat zijn ons tot God te wenden. Dit vermogen groeit en reageert op onze veranderende omgeving en juist op dat punt komt het begrip ‘pathos’ of passie om de hoek kijken. Voor de oosters christelijke schrijvers is passie het hele gebied van instinct, reactie en overlevingsstrategieën. Zonder passies zouden we niet menselijk zijn, maar tegelijkertijd kunnen we door de passies ook onmenselijk of minder dan menselijk worden. Sommigen zeggen dat we maar beter dit hele gebied van de passies moeten uitbannen uit ons leven. Volgens Williams moeten we de passies echter opvoeden. Dan pas leven we niet alleen maar reactief, maar kunnen we daadwerkelijk handelen en vrij zijn.

Passies naast zaligsprekingen

Williams beschrijft hoe de kerkvaders de passies analyseerden en hoe het leven dat vrij is van deze passies, er volgens hen uit ziet. Hij legt daarom zijn analyse van de acht passies naast de acht zaligsprekingen van Jezus in het evangelie van Mattheus. De zaligsprekingen noemt hij een verzameling tegen-voorstellen – een manier van leven die als antwoord op de passies is ontwikkeld. Hij gaat in op het begrip ‘verleiding’ (Grieks peirasmos – testen) door de passies, zoals dat door de oosters christelijke schrijvers begrepen werd. Hiervoor moeten we eerst eerlijk registreren welke impuls (probole) we hebben. Het volgende stadium is misschien dat we de impuls goedkeuren, maar hiermee geef je deze een plek en kun je er verslaafd aan raken.

Eind 4^e eeuw komt Evagrius tot acht basisgewoonten of condities van de ziel die de bron vormen voor het westerse denken over de zeven doodzonden. Williams noemt deze doodzonden een versimpeling van de acht passies van de ziel. De klassieke volgorde van Evagrius en later van Cassian gaat van puur fysiek naar meer geestelijk: de passies van hebzucht, lust, gierigheid, woede, verslagenheid, lusteloosheid, eigenwaarde en trots. Deze passies worden door de oosters christelijke schrijvers demonen genoemd. Hoewel deze demonen opgemerkt moeten worden, mogen ze niet de focus van de aandacht worden.

Trots en lusteloosheid

In een volgend hoofdstuk gaat Williams in op de begrippen trots en lusteloosheid. Trots is eigenlijk het niet kunnen erkennen van afhankelijkheid. Deze passie verbindt de auteur met de zaligspreking van de ‘armen der geest’ wat in de Nieuwe Engelse Bijbelvertaling vertaald wordt als ‘zij die weten dat ze God nodig hebben’. De zaligspreking voor hen ‘die troost nodig hebben’ verbindt Williams met de passie van de lusteloosheid. Hij benadrukt daarbij dat vrij zijn van passies niet betekent dat je ook vrij zult zijn van pijn en lijden en dat rouwen deel uitmaakt van een leven in vrijheid.

Boosheid en gulzigheid

Ook al kan een passie als boosheid gerechtvaardigd zijn en een positief effect hebben, het gevaar is altijd dat woede ons verblindt. De natuurlijke partner van boosheid is daarom de zaligspreking van de zachtmoedigen. Zachtmoedigheid verbindt Williams met Jezus’ openstaan voor de noden van anderen. De passie van de gulzigheid, datgene eten wat je niet nodig hebt (zoals Adam de appel at in het paradijs), wordt door de oosters christelijke schrijvers als alleen maar slecht gezien. Williams verbindt gulzigheid echter met de zaligspreking van de dorstigen en hongerenden naar gerechtigheid. Op deze manier staat gulzigheid voor het niet kunnen zien wie je werkelijk bent en wat je werkelijk nodig hebt. Het is juist door meer in contact te komen met wie we werkelijk zijn dat we in grotere volheid het leven delen van de schepper, van Jezus zelf.

_{Rowan Williams tijdens een bezoek aan Wales in 2012. @Flickr}

Gierigheid en lust

In hoofdstuk vier over de passies van gierigheid en lust benadrukt Williams dat de oosters christelijke schrijvers de passies niet zien als zonden, maar als gevolg van ons geschapen zijn: het gaat erom wat we ermee doen. De traditie van het oosters christendom stelt keer op keer dat onze menselijkheid een werk in uitvoering is. Volgens Williams komt gierigheid voort uit een drang tot controleren en het niet vertrouwen op de voorzienigheid van God: het komt voort uit angst. Hij verbindt deze passie met de zaligspreking van hen die genadig zijn. Wat de passie van de lust betreft benadrukt Williams dat deze passie niet als kwaad gezien werd, maar als vervorming van iets positiefs: het zintuigelijke verlangen van het vlees. We moeten niet ophouden te verlangen, want er is altijd meer waarvoor we ons moeten openstellen. Lust is echter het verlangen dat de wereld rondom ons en de ander alleen als instrument voor de eigen bevrediging ziet.

Eigenwaarde en wanhoop

Tot slot behandelt Williams de passies van eigenwaarde en wanhoop. De eerste wordt door de westerse leraren afgunst genoemd, omdat men deze misschien moeilijk te onderscheiden vond van de passie van trots. Williams omschrijft het als de passie om de eigen bijzonderheid in stand te houden. Eigenwaarde ligt volgens Williams aan de wortel van alle grote conflicten in de wereld. Hij verbindt deze passie met de zaligspreking van de vredestichters. De achtste passie, die van de wanhoop, is eigenlijk een verlies van het Goddelijke perspectief: zijn liefde voor ons en zijn absolute vergeving van onze zonden. Williams verbindt de wanhoop met de zaligspreking van diegenen die voor hun geloof vervolgd worden.

Williams analyse van de acht passies en zijn verbinding met de acht zaligsprekingen is veelgelaagd. Ik kan mij goed voorstellen dat de mensen die zijn retraite in het klooster volgden, zich in hun meditatie gesterkt voelden en gevuld werden met gedachten over hun eigen passies en Jezus’ zaligsprekingen.

In het tweede deel gaat Williams in op wat spiritualiteit en met name oosters christelijke spiritualiteit is en vooral, wat het niet is. Christelijke spiritualiteit is volgens hem het leven op de plaats die door Jezus bepaald is. Maar wat behelst dit leven op de plaats van Jezus, de imitatio Christi? Williams neemt de lezer hierbij aan de hand en leidt haar door de geschiedenis van de oosters christelijke beelden van wie en wat de Jezus Christus is die nagevolgd wordt. Hij geeft een prachtige vertaling van vroege oosters christelijke spiritualiteit naar onze eigen tijd en realiteit. Ik moedig eenieder aan dit boekje, groots in zijn kleinheid, zelf te lezen en te gebruiken voor meditatie of overdenking. Het enige wat hiervoor nodig is, is een redelijke beheersing van het Engels, dat echter bewust eenvoudig is gehouden en dicht bij de menselijke ervaring blijft.