Het Platform Oosters Christendom brengt een serie portretten van oosters-christelijke kerkgemeenschappen die al langere tijd in Nederland gevestigd zijn. Deze keer: de Assyrische Kerk van het Oosten die dit jaar eindelijk haar eigen deuren kon openen.
Het is even manoeuvreren langs de hopen zand op straat. Achter het houten kerkgebouw worden nog extra parkeerplaatsen aangelegd. De Mar Benyamin kerk in Zeist is de enige Assyrische Kerk van het Oosten in Nederland en op zondagochtend arriveren hier parochianen vanuit het hele land.
Binnen op de lange tafels in de hal zetten vrouwen en een enkele man schaaltjes neer met huisgemaakte dolma’s (rijst gehuld in wijnbladeren en kool), zoetigheden, olijven, plakjes komkommer, tomaatjes en hardgekookte eieren. Parochianen vasten drie uur van tevoren – geen eten én geen water – om dan als de dienst rond het middaguur afgelopen is gezamenlijk te ontbijten. ‘Maria was ook leeg en het graf van Jezus was ook leeg,’ vertelt parochiaan Lene (spreek uit ‘Lenie’) Nissan. Aan een van de lange tafels in de hal zit al een opgeschoten tiener, zwarte bodywarmer aan, voorovergebogen over zijn telefoon.
Er klinkt gezang van achter de klapdeuren. Langzaam druppelen parochianen binnen. De gemeenschap telt zo’n 212 gezinnen, al is de opkomst hoger rond kerst en Pasen dan op een gewone zondag. De parochianen zijn geboren in Iran, Irak, Libanon, Turkije, Syrië of in Nederland. Zij of hun ouders weigerden zich te bekeren tot de islam en vluchtten vanaf de jaren zestig naar het Westen. ‘We hebben dezelfde achtergrond en we kennen elkaar allemaal wel via via. Hier in deze kerk hebben we het gevoel dat we thuis zijn,’ vertelt Shamoun, de priester of qasha in het Aramees. Dit is een van de weinige kerken waar ze nog Aramees spreken, de originele taal van Jezus.
Apostel Thomas
Assyriërs hadden van 2000 tot 612 voor Christus hun eigen rijk in Mesopotamië, wat nu Irak, Syrië, Turkije en Iran is. Ze bekeerden zich al vroeg tot het christendom; volgens de legende werd de kerk gesticht door de apostel Thomas. De kerk groeide uit tot een invloedrijke religieuze instelling en spande zich in om het christendom verder te verspreiden in Azië, tot aan China toe. Maar na de val van het Assyrische rijk kwamen ze onder gezag te staan van onder andere de Babyloniërs, de Perzen en Romeinen. In 1553 sloten veel gelovigen zich uit lijfsbehoud aan bij de christelijke kerk in Rome en het gezag van de paus; ze werden Chaldeeërs. Een minderheid vormt nog altijd de Assyrische Kerk van het Oosten (officieel de Heilige Apostolische Katholieke Assyrische Kerk van het Oosten).
De qasha (priester) draagt een rode lange cape, en wordt links en rechts geflankeerd door drie shamasha in witte gewaden met gouden sjerpen en ceinturen. De aanwezigen gaan staan. Een shamasha reciteert: ‘U, goed van natuur en Schenker van al het goede, wij bidden u.’
‘Mar-ran, ith-rah-ham -layn,’ zingt de gemeenschap in reactie. ‘Heer, ontferm u over ons.’
Omdat niet iedereen het Aramees voldoende machtig is, hangen er lcd-schermen in de zaal met de teksten in het Aramees en in Nederlandse vertaling. De vrouwen in de zaal hebben een doek om hun hoofd gewikkeld, ‘Lourdes’ staat er op sommigen. Het haar is de kroon van de vrouw en je dient je kroon af te zetten als je voor God verschijnt.
Jarenlang was de congregatie te gast bij de Protestantse Noorderlichtgemeente in Zeist, een gereformeerde gemeenschap die hen hartelijk verwelkomde. Maar toen in 2023 dit gebouw te koop kwam te staan, wisten ze gelijk: dit is onze kerk. We willen ons vestigen in dit land. Met geld opgehaald uit de gemeenschap wisten ze de kerk te kopen. Omdat het geen rijksmonument is, kregen ze geen subsidie en moesten ze het gebouw zelf verbouwen. Anderhalf jaar lang kwamen vrijwilligers in de avonduren en weekenden naar het gebouw om de blauwe muren roomwit te schilderen en aan het hoge plafond grote kroonluchters op te hangen met een warm, iets gelig licht. Ze deden de piano en de stoelen weg en kochten houten kerkbanken op uit de inboedel van een andere kerk. ‘Een stoel is voor het theater, met een kerkbank heb je het gevoel dat je in een kerk zit,’ zegt Gordon Melhem, voorzitter van de kerkcommissie.
Een shamasha (hulppriester) helpt een parochiaan om een slok wijn te nemen dat symbool staat voor het bloed van Christus (foto links) en de diaken gaat langs met het wierrookvat .
Hartaanval
Het ingrijpendste was om een verhoging aan te leggen; het altaar, dat wordt afgescheiden van de rest van de zaal met een rood velours gordijn. Het altaar mag sinds de kerk in februari 2025 werd ingezegend alleen nog worden betreden door de qasha en de shamasha. Lene Nissan: ‘Al krijgt de priester een hartaanval, zelfs ambulancebroeders mogen er niet komen. Hij zal zelf naar beneden moeten komen.’
‘Broeders, bidt voor mij opdat deze offerande door mijn handen volbracht moge worden,’ reciteert priester Shamoun.
De priester, vertaalt op het lcd-scherm als ‘celebrant’, prevelt in het Aramees: ‘Moge Christus uw woorden bevestigen, en de vruchten van uw lippen aanvaarden en de schulden en zonden vergeven van allen die naar u luisteren.’ De parochie antwoordt: ‘Amen.’ De dienst is vrijwel continu een dialoog tussen voorganger en de gemeente; de priester zingt, de parochianen antwoorden, op andere momenten reageert het koor vanaf het balkon achter in de zaal.
Er hangen geen afbeeldingen van Maria of Jezus in de kerk. Voor deze gelovigen is Maria enkel de moeder van Jezus en niet van God. Dat geeft de kerk een unieke positie binnen de Oosterse kerken. Ze kunnen overigens wel putten uit een rijke theologische traditie: tot de dertiende eeuw werden veel godsdienstige boeken in het Aramees geschreven.
Bewust verbinden
De hele dienst lang druppelen er mensen binnen. Een gezin met twee meisjes van een jaar of vijf en zeven, beiden met een mooie strik in het haar, nemen plaats in de kerkbanken.
Een diaken loopt naar voren en vouwt de handen, de priester sluit de zijne om de handen van de diaken. Die gaat vervolgens de congregatie af met de zegening. Ook de leden onderling wisselen een groet uit met handen in bidhouding, die ze tegen de andere handen aanleggen – een moment van bewust verbinden. Even later komt de diaken langs met de wierrookhouder, en iedereen kan zijn of haar handen om de houder leggen, om daarna met links hun voorhoofd, hun rechter en vervolgens hun linkerschouder aanraken.
In het Aramees klinkt: ‘Onze vader die in de hemelen zijt, Uw wil geschiedde.’ De woorden zijn anders, maar het ritme is precies hetzelfde.
De meeste parochianen komen uit Irak en zijn naar Nederland gekomen voor de laatste golf van geweld van 2012. Ook pater Shamoun Shamoun, een veertiger, groeide op in Bagdad. Hij woont al sinds 1997 in Nederland. ‘In Bagdad zijn er niet veel christenen meer over.’ Naar schatting wonen er inmiddels zo’n 2500 Assyrische christenen in ons land. Het aantal parochianen neemt nog steeds toe. ‘We zien nog steeds nieuwe gezichten sinds de inwijding. Dat we een eigen kerk hebben en hier iedere zondag dienst hebben geeft een stuk zekerheid.’
Lene Nissan
Een grote stap
De huidige leider, de patriarch, woont nu in Noord-Irak. In Europa zijn twee bisdommen gevestigd; een in West-Europa vanuit Groot-Brittannië en een voor Scandinavië en Duitsland. Deze kerk valt onder de Britse, onder het Assyrisch Bisdom van Europa dat onder leiding staat van bisschop Mar Awraham Youkhanis. Voordat ze een eigen priester hadden, kwam er iedere week een priester over uit Groot-Brittannië.
Shamoun was al sinds 2008 shamasha. Hij was toen 25. ‘Ik kwam hier graag. Mijn ouders woonden nog maar net in Nederland. Ze vonden de kerk belangrijk en die liefde hebben ze doorgegeven.’ Hij werkte destijds als rij-instructeur. Toen de priester hem vroeg zei hij gelijk ‘ja’. Hij volgde een interne opleiding, leerde de liturgie, de liederen en gebruiken.
Tijdens de pandemie werd Shamoun gevraagd om priester te worden. ‘Er zit maar één stap tussen diaken en priester, maar die stap is groot. Je moet het hele systeem overzien, je bent aanspreekpunt en alle ogen zijn op jou gericht.’ Pas zes maanden nadat hij begon aan de opleiding ervoer hij dat hij het kon. Twee jaar geleden kwam dit gebouw te koop. Op Facebook staan foto’s van de priester met een schop in de hand. Hij grapt: ‘Ik weet precies waar alle kabels liggen.’
Brood
Op de schermen verschijnt ondertussen ka-ro-zu-tha d-kah-na. Met daaronder de Nederlandse vertaling: preek van de celebrant. De qasha preekt in het Aramees met af en toe een woordje Nederlands (‘twijfel’).’ Het geloof is de grond,’ legt hij uit. ‘Als de grond puur is, zullen de zaadjes die daaruit groeien de woorden van God zijn.’
Lene maakt vast foto’s voor de Facebook-pagina van de kerk.
Koorzangeres Atur Melhem (links) toont haar liederenboek en kinderen krijgen les in de Aramese taal en kerkliederen.
De gemeenschap staat op en vormt een lange rij voor de priester. Op zondagen staat hij al om zes uur op om brood te bakken, voor de dienst heeft hij het brood gezegend op het altaar. Daarmee is het het lichaam van Jezus geworden. Hij legt een stukje in de tot een kommetje bijeen gevouwen handen van iedere parochiaan.
Als de dienst een kleine twee uur later is afgelopen, verschijnt er op de lcd-schermen ‘Gezegende zondag!’
Lene heeft in de hal een tafel voor de gasten vrijgehouden. Vrijwel alle tafels zijn inmiddels bezet, het wachten is op de priester om het ontbijt te openen. Lene volgde het grootste deel van de dienst in de hal. ‘Er blijft altijd iemand buiten. Op veel plekken in de wereld vinden er aanslagen plaats in kerken, we zorgen altijd dat iemand in de gaten houdt wie er binnenkomt.’
Tafeltennis
De 31-jarige Atur Melhem uit Oosterhout trekt snel haar rode gewaad uit. Ze moet zo lesgeven aan de kinderen, ze helpt ze om de liederen onder de knie te krijgen. ‘Mijn ouders hebben me de cultuur en het geloof aangeboden. Ik heb dat geaccepteerd,’ zegt ze. ‘Het zijn mijn roots.’ Voor haar staat het geloof op één. Dat geeft ze nu door aan de kinderen van de parochie en hopelijk eens aan haar eigen kinderen. ‘Mijn geloof is belangrijk voor mij. Het maakt dat je ziel behouden blijft.’ De kerk is de plek waar ze komt om haar ziel te versterken. Ze haalt de apostel Paulus aan. ‘Hij schrijft in zijn brieven: het leven hier is een droom. Wat je hier doet, bepaalt of je in de hemel komt of niet.’
Zodra het ontbijt voorbij is, rennen de kinderen en dan spoeden toch ook de volwassenen zich door de gang. Achter de kerkzaal zijn twee leslokalen. Anna kijkt me met pretoogjes aan. ‘We zijn stoute kinderen!’ zegt ze. Anna groeide op in Bagdad, maar toen ze in de derde klas van de middelbare school zat en Saddam Hussein verordineerde dat ze op school geen Aramees meer mochten leren, ging ze de straat op om te protesteren en moest ze uiteindelijk vluchten. In Nederland trouwde ze een Nederlander en kreeg twee kinderen. Wekelijks helpt ze in de kerk met het voorbereiden van het ontbijt en snelt dan na afloop naar het leslokaal. Ze is zestig nu en met nog eens tien volwassenen krijgt ze eindelijk les in haar moedertaal.
Er klinkt kabaal uit de hal. Nu de lessen zijn begonnen en de eerste parochianen huiswaarts zijn gekeerd, worden de tafels opzij geschoven en het tafeltennis neergezet. Voorzitter Gordon speelt een potje met drie andere parochianen. Hij trekt al snel zijn jasje uit. ‘Ja, hij was degene die zei dat er een tafeltennistafel moest komen,’ zegt zijn vrouw. ‘Voor de kinderen.’
De vrouwelijke koorleden doen belijdenis bij priester Shamoun (in rood gewaad) en een shamasha
Dit verhaal maakt deel uit van de serie portretten van oosters-christelijke kerkgemeenschappen in Nederland. In de loop der tijd hebben deze gemeenschappen hun eigen plek verworven in onze samenleving, vaak met behoud van hun eigen gebruiken en rituelen. Met de toenemende migratie uit gebieden waar de oosters-christelijke traditie vandaan komt, vonden we het extra belangrijk om aandacht te besteden aan dit stuk Nederlands religieus erfgoed. Dat kon met steun van het Cultuurfonds.
