Jacques van der Vliet las het bekroonde werk van Gaétan du Roy over een wel hele speciale groep kopten, de vuilnisophalers in Cairo, de ‘zabbalin’, en is zwaar onder de indruk van deze ‘etno-histoire’.
Christenen, kopten, vind je in alle geledingen van de Egyptische samenleving. Toch is, met uitzondering van de beroemde monniken van Egypte, waarschijnlijk geen koptische beroepsgroep zo wereldwijd bekend als de zabbālīn, de overwegend christelijke vuilnisophalers van Cairo. Bezoekers van Cairo kennen hun iconische vierkante ezelskarretjes, nu vaak vervangen door vrachtwagentjes, en iedereen herinnert zich nog wel de zinloze slachtpartij onder de varkens van de zabbālīn ten tijde van de zgn. varkensgriep in 2009. Van deze beroepsgroep bestaan heel verschillende en vaak valse beelden. In westerse media domineert het beeld van een soort paria’s, een groep paupers aan de rand van de samenleving. Een urban myth die mede dankzij films populair is onder de burgerij van Cairo, vertelt juist dat de vuilnisophalers onder hun sjofele voorkomen steenrijk zijn.
Het boek van Gaétan du Roy, postdoctoraal onderzoeker aan de Radboud Universiteit, focust op één bepaalde gemeenschap van zabbālīn, verreweg de meest bekende: de bewoners van een informele (d.w.z. ongeplande) wijk aan de voet van de Muqattam, een laag gebergte aan de oostkant van Cairo. Het werk berust op langdurig veldwerkonderzoek van de auteur, verricht in een spannende periode, culminerend in de revolutie van 2011 met zijn gewelddadige nasleep. Het boek is een ethno-histoire, ofwel een historische etnografie. Het schetst de ontwikkeling van de gemeenschap, die rond 1970 is voortgekomen uit families van arbeidsmigranten uit het zuiden van Egypte, en de plaats van de zabbalin in de sociale, politieke en kerkelijke geschiedenis van Egypte in de laatste vijf decennia.
Een wijk, een beroepsgroep
Die plaats wordt door vele verschillende factoren bepaald. Allereerst natuurlijk door het eigen karakter van de gemeenschap: merendeels christenen die behoren tot één bepaalde beroepsgroep en een klein aantal families en die in één wijk bij elkaar wonen. Du Roy spreekt van een ‘heterotopie’, een term van Michel Foucault, die er een plaats mee aanduidt die buiten de gewone sociale werkelijkheid valt en waar andere regels gelden. De bijzondere gemeenschap van Muqattam trok al snel de aandacht van buitenstaanders. De bekendste en meest invloedrijke zijn de ook in onze streken bekende Franse katholieke zuster Emmanuelle en de koptisch-orthodoxe priester Sama‘ān (Simeon). Voor beiden is de gemeenschap van Muqattam, om zo te zeggen, een project geworden. Voor zuster Emmanuelle was de gemeenschap een plaats waar ze gehoor kon geven aan haar roeping om te leven met de armen, een streven waarin ze zich gesteund wist door een deel van de koptische geestelijkheid. Priester Sama‘ān had naar eigen zeggen een ‘brief uit de hemel’ ontvangen die hem bevestigde in zijn missie onder de vuilnisophalers. Deze twee sterke en mediatieke persoonlijkheden initieerden programma’s gericht op educatie, religieuze bewustwording en hygiëne, vooral onder vrouwen en jongeren. Tegelijkertijd vestigden ze nationaal en internationaal de aandacht op de gemeenschap, die daardoor ook op de radar kwam van uiteenlopende politieke en religieuze organisaties en zelfs electoraal interessant werd.
Priester Sama‘ān, door sommigen om zijn charismatische uitstraling gewantrouwd, bouwde in Muqattam een klooster met een reusachtige onderaardse kerk, uitgehouwen in het zachte kalksteen van het gebergte. In die kerk houdt hij gebedsdiensten in een evangelische stijl waarmee hij, mede dankzij christelijke televisiezenders, in brede kringen publiek trekt. Hij heeft de plek ook een geschiedenis gegeven, die teruggaat tot de tiende eeuw. In het jaar 979 zou, tijdens een conflict met de islamitische autoriteiten, het gebed van patriarch Abraham op voorspraak van een obscure heilige, Simeon (Sama‘ān) de Looier, de berg van Muqattam hebben verzet. De oude legende plaatst de wijk van de vuilnisophalers centraal in de koptische traditie. Priester Sama‘ān, die heel symbolisch de naam van de heilige heeft aangenomen, belichaamt die traditie in een moderne vorm, maar hij is maar een van de vele figuren die de heterotopie van Muqattam verbindt met de wereld daarbuiten.
Dit boek heeft in 2022 een prestigieuze prijs gewonnen, door het Franse Centre de recherches internationales toegekend aan de beste monografie op het gebied van religiestudies. Dat is volkomen terecht, want het is een meesterlijk boek. Het schrijft niet alleen de geschiedenis van een gemeenschap van christelijke vuilnisophalers, maar biedt ook een fascinerend beeld van de complexiteit van de Egyptische samenleving en het Egyptische kerkelijke landschap. Wie geen moeite heeft met academisch Frans leest het als een detectiveroman.
Gaétan du Roy, Les zabbālīn du Muqattam. Ethno-histoire d’une hétérotopie au Caire (979-2021). Christians and Jews in Muslim Societies 6. Leiden / Boston: Brill, 2022. XIV-376 pp. ISBN 978-90-04-42015-1. € 114,45.
Voor meer achtergrondinformatie, luister het radio-interview met de auteur op Radio France.
Openingsfoto: Ezel op vuilstortplaats in Muqqatam. ©Wikimedia Commons: Matthias Feilhauer
