‘Wij zijn er trots op om als eerste kerk in de diaspora Epifanie en Meskel in de open ruimte te vieren.’ 

De Ethiopische Orthodoxe Tewahdo Kerk Amersfoort viert haar tienjarig jubileum   

Wie had ooit gedacht dat de Ethiopische Orthodoxe Tewahdo Kerk uit de Hoorn van Afrika, dezelfde kerk zou delen met de vrijzinnige protestanten, remonstranten en doopsgezinden in hartje Amersfoort, schuin tegenover het huidige stadshuis en onder de rook van de Lange Jan? Hamere-Noh Kidisti Mariam Amersfoort (Ark van Noach Heilige Maria Amersfoort) is de officiële Ethiopische naam van de Johanneskerk op de hoek van de Westsingel en de Molenstraat.  Sinds 2017 houdt de Ethiopische geloofsgemeenschap hier op zaterdagmiddagen haar erediensten. Zo bekeken lijkt ‘de Lange Jan’, zoals de Amersfoorters de sinds de 18^e-eeuw ‘wees’ gebleven Onze Lieve Vrouwentoren noemen, een eenheid met de Johanneskerk te vormen, maar wie beter kijkt ziet dat dit niet het geval is. Zullen wij het feit dat vluchtelingen uit het land van de Ethiopische kamerling (Handelingen 8) anno 21ste-eeuw in hartje van de stad hun thuiskerk hebben opgericht ’het nieuwe mirakel van Amersfoort’ noemen?   

_{Johanneskerk aan de Westsingel in Amersfoort, ©WikimediaCommons: WeeJeeVee}

Schoenen uit

Wanneer je je op een zaterdagochtend vroeg tussen het winkelende publiek naar de Johanneskerk begeeft, dan tref je Ethiopische en Eritrese Tewahdo christenen uitgedost in witte habesha–kleding; ze praten op de stoepen rondom de kerk met elkaar tot de dienst aanvangt. In de hal van de kerk nodigen tientallen schoenen in alle maten en kleuren je uit om ook je schoenen uit te trekken. Gods huis mag je niet met schoenen betreden. De Tewahdo’s in Ethiopië, Eritrea én in de diaspora houden nog altijd Exodus 3:1-6 in ere, waarin God tegen Mozes zegt: ‘Kom niet dichterbij en trek je schoenen uit. Want je staat op heilige grond.’ Wie naar een Tewahdo kerk gaat doet er goed aan om ook goede sokken aan te trekken. In sommige gevallen mogen gelovigen hun schoenen in plastic zakken meenemen. Dit voorkomt het al dan niet met succes zoeken naar je schoenen na afloop van de dienst. De Tewahdo’s gaan er prat op de enige christelijke kerk te zijn die het oude en nieuwe testament nog altijd praktiseert. Zo worden reinigings- en spijsweten nog steeds strikt nageleefd.  

Het Allerheiligste

Je gaat eerst twee betonnen trappen op voor je de kerk binnenloopt. Op zondag wordt de kerk door de eerdergenoemde geloofsgemeenschappen gebruikt en zaterdagochtend door de Tewahdo’s. Dit betekent dat ze elke vrijdagavond hun ‘Heiligen der Heiligen’, de tabernakel ( ቅዱሰ-ቅዱሳን፣ Kidusse-Kudusan of in het Hebreeuws: Kadosj haKadosjim) moeten opbouwen. Op zaterdagavond na de dienst moeten ze het weer afbreken om het vervolgens ergens in de kerk op te bergen tot de volgende dienst. ’Dit komt omdat wij niet over ons eigen kerkgebouw beschikken,’ zegt Getachew Kassa, een van de kosters van de kerk met een bedrukt gezicht. ‘Het kost ons veel tijd en energie. En het voelt elke keer alsof je de constante aanwezigheid van God in de kerk verstoort. Je gaat naar Gods huis om God te ontmoeten. De glorie van God woont in het “Heilige der Heiligen”. Zijn huis verhuur of verkoop je niet. Gods huis blijft altijd open opdat mensen die kunnen betreden om tot rust te komen, met medegelovigen van gedachten te wisselen, met een priester of monnik te praten of om te bidden. Maar gedwongen door omstandigheden passen wij ons aan de situatie van de diaspora aan: het constant opbouwen en afbreken van de tabernakel.’

Wierookvrij

‘Na het afbreken van de Kidusse-Kidussan moeten de Tewahdo’s de kerk wierookgeurvrij achterlaten voor de protestantse dienst op zondagochtend. Alle ramen open, lang luchten al dan niet met behulp van soms een luchtverfrisser.  Bij een katholieke of oosters-orthodoxe kerk mag de wierook in de ruimte blijven hangen. Op zich hoeven de iconen en andere heilige beelden niet opgeruimd te worden. Bij protestantse kerken daarentegen wel. Het is net alsof elke zaterdagavond een geweldloze beeldenstorm plaatsvindt. Naast het materiaal voor het opbouwen van het Heilige en het Allerheiligste en de iconen moet heel veel liturgisch materiaal, veel ambtsgewaden van de priesters, diakenen en het koor ergens in de kerk bewaard worden tot de volgende dienst. Verder kan de verhuurder het contract vanwege uiteenlopende redenen opzeggen. Sinds onze oprichting tien jaar geleden is de Johanneskerk hier in Amersfoort ons derde adres.’

_{De Johanneskerk van links naar rechts: zondags wordt de kerk door de protestanten gebruikt (foto: Johanneskerk) en op vrijdagavond worden Het Heilige en Het Allerheiligste opgericht voor de Tewahdo dienst op zaterdagochtend.}

Tabot

Binnen de ‘tabernakel Johanneskerk’ bouwen de Ethiopiërs dus elke vrijdagavond het kubusvormige ‘Heilige’ voor de priesters en daarna wordt ‘Het Allerheiligste’ voor de hogepriester naar binnengereden. Hier ligt het altaar waar het avondmaal wordt voorbereid. Maar hier ligt ook een replica van de Ark van het Verbond, een kopie van de oorspronkelijke Ark van het Verbond, waar de twee tafels met Tien Geboden in liggen. Deze noemen de Ethiopiërs Tabot. Volgens de overlevering ligt de oorspronkelijke Tabot in de Mariam Tsion Kerk van Axum, waar het christendom in 336 na Christus arriveerde. Deze Tabot zou in Ethiopië zijn terechtgekomen ten tijde van koningin Sheba en koning Salomo (1 Koningen 10). Volgens deze overlevering was Ethiopië vertrouwd met het Oude Testament voor het ontstaan van het Nieuwe Testament. De Tabot is altijd omwikkeld met goudkleurige kleding. Als een priester met de Tabot langskomt  – een diaken of gewone leek mag deze niet aanraken – dan horen de gelovigen hun ogen van de Tabot af te wenden en in nederigheid voorover te buigen.  

‘Een kerk is pas een kerk zodra een gemeenschap van ongeveer vijftig mensen de beschikking heeft over een Tabot en tenminste één priester en een diaken in de diaspora (vanwege gebrek aan priesters en diakenen) en tenminste drie priesters en twee diakenen in Ethiopië. De Tabot wordt van acaciahout gemaakt en de naam van een heilige, God (de Drie-eenheid) of een engel wordt er ingegraveerd. Een bisschop komt met de Tabot om de kerk in te wijden. Dan pas krijgt de kerk de status van een officiële Tewahdo kerk,’ zegt Qesis (priester) Abraham van de kerk in Amersfoort. Hij is één van de jongste, veel belovende priesters die ook de Nederlandse taal redelijk beheerst.  ‘Onze kerk heeft de Tabot tien jaar geleden in 2015 gekregen, maar de opbouw van een Ethiopische kerkgemeenschap in Amersfoort begon drie jaar eerder.’

_{Van links naar rechts: aartsbisschop Mor Polycarpus van de Syrische-Orthodoxe Kerk in Nederland; de Armeense bisschop; voorzitter van de Nederlandse Raad van Kerken, Geert van Dartel. Ethiopische priesters en een Eritrese Tewahdo priester uit Maastricht, Aboy Keshi Muluberhan Hagos. De priester met de lange steunstok, murkus of ‘de stok van Aaron’ genoemd, is de eerdergenoemde jonge priester Qesis Abraham. Zij staan voor een badkuip die de rivier de Jordaan moet voorstellen. Na een lange dienst worden de gelovigen met het gezegende water besprenkeld.} 

Identiteit

Een koster die vanaf het begin betrokken is bij de oprichting van de kerk, is de heer Fentahun Tilahun uit Apeldoorn: ‘Een aantal Ethiopiërs uit deze omgeving kwam in 2012 bij elkaar en besloot om een eigen kerk in Amersfoort op te richten. We vonden Amstelveen en Pernis Rotterdam, waar eerder Tewahdo kerken werden opgericht, te ver. Vooral op speciale religieuze dagen, bij geboorte, doop, ziekte en overlijden heb je priesters en een kerk nodig. Het versterkt je identiteit, geeft je spirituele kracht in moeilijke tijden en je hebt iets waardevols om door te geven aan de nieuwe generatie die ver van je roots in de diaspora is geboren. Christen zijn en je identiteit bewaren in Europa is veel moeilijker dan in je eigen thuisland. Tewahdo zijn in Ethiopië is een onderdeel van de natie en samenleving. Maar hier ben je omgeven door een seculariserende samenleving en je bent maar één van de economisch zwakke minderheden.’ 

Qesis Abraham vult aan: ‘Vanwege toenemende secularisatie veranderen prachtige kerken in een fietsenstalling, hotel of een supermarkt. Misschien heeft God ons deze kant op gestuurd om dit verval te stoppen. Wij proberen onze religie over te brengen op de jonge generatie die hier is geboren of als kind hiernaartoe is gekomen. Dit doen we onder andere door nieuwe diakenen en priesters op te leiden die ook de Nederlandse taal machtig zijn. Wij zijn er nog niet maar de ontwikkelingen zijn hoopvol.’ 

De kerkrentmeester van de Johanneskerk, Jan Nienhuis, is positief: ‘We hebben een goedwillende en zakelijke samenwerking met de Ethiopische kerk. We houden nooit een gezamenlijke dienst, gezien het verschil in taal en geloofsbeleving. De Johanneskerk is in 1963 gebouwd voor de Vereniging van Vrijzinnige Protestanten (VVP) in Amersfoort. Hun ledental slonk door de ontkerkelijking. Kostenbesparing bleek noodzakelijk. Dat leidde in 2001 tot een nog hechtere samenwerking met de doopsgezinde en remonstrantse gemeenten in Amersfoort. Wij verhuren de Johanneskerk aan verschillende partijen omdat de huurpenningen een belangrijk deel zijn van onze inkomsten.’

_{Op 28 september 2024 vieren de Tewahdo’s Meskel, op Park Schothorst-Zuid in Amersfoort (foto links). Het vreugdevuur wacht om aangestoken te worden door de bisschop of de priester.}

Komst naar Nederland

Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS zijn er 34.860 Ethiopiërs in Nederland[i]. Van hen zijn er 11.849 in Nederland geboren en 23.011 buiten Nederland. De overgrote meerderheid behoort tot Ethiopische Orthodoxe Tewahdo Kerk. De eerste Ethiopische en Eritrese vluchtelingen arriveerden in Nederland in de tweede helft van de jaren zeventig. In 1974 leidde hongersnood en wanbestuur tot de val van het hoofd van de Tewahdo monarchie in Ethiopië. Keizer Haile Selassie als hoofd van de Tewahdo Kerk en patriarch Theophilos werden gearresteerd en gedood. Communistische militairen namen de macht over en ontketenden een ongekende rode terreur in de geschiedenis van het land. Er waren diverse burgeroorlogen en de oorlog tegen de onafhankelijkheidsstrijders uit Eritrea en Tigray verhevigde. Het gevolg was een stroom vluchtelingen naar de buurlanden en naar Europa. De eerste vluchtelingen waren zelf ook links georiënteerd. Zij beschouwden de Ethiopische Orthodox Tewahdo Kerk als een verlengstuk van een verouderde monarchie die de uitbuiting van de Ethiopiërs legitimeerde. Demografische factoren en de komst van meer vluchtelingen van het platteland van Ethiopië en Eritrea in de diaspora, vergezeld van diakenen en priesters leidde vooral sinds de jaren negentig tot de opleving van de Tewahdo Kerk in de diaspora als drager van cultuur, identiteit, religie, spiritualiteit en nationale houvast. De Ethiopische vlag wappert altijd fier tijdens religieuze feesten binnen en buiten de kerk. Nederland als sub-bisdom met officieel vier kerken valt onder bisschop Dionysius die hoofdkwartier houdt in Berlijn. Zijn jurisdictie is Duitsland en omgeving. De rest van Europa is in drie bisdommen verdeeld: bisschop Yacoob voor London en omgeving, bisschop Hiryacos voor Zweden en omgeving en bisschop Elias voor Italië en omgeving.

Timket (Epifanie)

Hamere-Noh Kidisti-Mariam Amersfoort is niet de oudste Ethiopische Orthodoxe Tewahdo Kerk in Nederland, maar deze kerk is wel de eerste in de diaspora die Timket, Epifanië in de buitenlucht in een processie heeft gevierd. Dat gebeurde op 21 januari 2023 in het bijzijn burgemeester Lucas Bolsius van Amersfoort, vertegenwoordigers van de Raad van Kerken en van de andere oriëntaalse kerken in Nederland.

De doop van Jezus Christus, Timket, is een nationale feestdag in Ethiopië en Eritrea. Officieel wordt het op 19 januari gevierd maar het feest duurt dagen. De Ethiopiërs en Eritreëers, en in het bijzonder de Tewahdo’s, zijn er zeer trots op dat twee van hun religieuze feestdagen zijn opgenomen in de werelderfgoedlijst van UNESCO. De tweede is Meskel, Kruis, een feestdag die zowel in Ethiopië als in Eritrea uitgebreid gevierd wordt met een meters hoge vreugdevuur. Meskel verwijst naar de dag waarop de moeder van de Romeinse keizer Constantijn de Grote, Sint-Helena (circa 248 – 329), het ware kruis zou hebben gevonden waaraan Jezus stierf.
Voor zo’n speciale gelegenheid komen de Tabots van de andere kerken uit Veldhoven en Amstelveen vergezeld van geestelijken en gelovigen uit heel Nederland naar Amersfoort, maar soms ook uit de Duitsland en België. Allen verzamelden zich bij de Johanneskerk en aan het eind van de middag vertrokken zij zingend en dansend in een stoet, onder begeleiding van de politie, door de woonwijken van Amersfoort naar de Heilig Kruiskerk om daar de hele nacht de eredienst te houden en de volgende dag Timket te vieren. De bewoners keken hun ogen uit. Ramen en deuren stonden open, auto’s stopten en velen dachten dat er een trouwerij plaatsvond.

De Debre-Mewie Qidus Gebriel Kerk Pernis-Rotterdam was niet aanwezig vanwege onenigheid met het overkoepelende kerkbestuur van de Ethiopiërs in Nederland over de bestuursvorm. Zij beschikken trouwens als enige van de Ethiopiërs hier over een eigen kerk. Om deze te kunnen kopen is speciaal een stichting opgericht.

_{Burgemeester Lucas Bolsius in de Heilig Kruiskerk te midden van de Tewahdo’s. Deze kerk hebben de Ethiopiërs voor één avond, nacht en ochtend van de Baptisten Gemeente gehuurd. De Baptisten Gemeente huurt het van de Katholieke Kerk, waar de Katholieke CDA’r Bolsius zijn communie heeft gehad.}

Meskel (Kruis)

Naast Timket is Meskel het tweede religieuze festival van de Tewahdo’s dat in 2013 is geregistreerd op de werelderfgoedlijst van de UNESCO. De Tewahdo’s waren zeer vereerd en trots om ook Meskel in de open ruimte van Amersfoort te vieren op 28 september 2024. De burgemeester liet zich deze keer vertegenwoordigen door de eerste locoburgemeester, wethouder Micheline Paffen Zeenni.

De Tewahdo christenen willen vooral een beschikking hebben over eigen kerkgebouwen en kloosters. Hoewel zij de grootste zijn van de oriëntaalse kerken, kijken zij met enige jaloezie naar vooral de koptische christenen, de Assyrische en de Armeense christenen die over eigen gebouwen en kloosters beschikken. De oecumenische samenwerking wordt voorzichtig opgebouwd en is gericht op praktische samenwerking, maar wel zonder je eigen identiteit te verliezen.

^{Eerste locoburgemeester Paffen-Zeeni (CDA) en zelf christen uit Libanon, spreekt haar waardering uit.} 

_{Foto’s, tenzij anders vermeld door: © Habtom Yohannes}

_{Openingsfoto: Onderweg naar de Heilig Kruiskerk aan de Liendertseweg 46, Amersfoort om daar te de hele nacht eredienst te houden en de volgende dag Timket, Epifanië te vieren op het plein vóór de ingang van de kerk in een badkuip die de rivier de Jordan moet voorstellen. De kleurrijk versierde paraplu’s worden meegedragen om de drie Tabots, gedragen door de priesters, te beschermen. Foto: © Habtom Yohannes}

_{Dit verhaal maakt deel uit van de serie portretten van oosters-christelijke kerkgemeenschappen in Nederland. In de loop der tijd hebben deze gemeenschappen hun eigen plek verworven in onze samenleving, vaak met behoud van hun eigen gebruiken en rituelen. Met de toenemende migratie uit gebieden waar de oosters-christelijke traditie vandaan komt, vonden we het extra belangrijk om aandacht te besteden aan dit stuk Nederlands religieus erfgoed. Dat kan met steun van het Cultuurfonds.}

Verder lezen

• Ethiopian Orthodox Tewahedo Church: A Beginner’s Guide: Journey Through Tradition and Belief
  (Perry Oatman)
• Ethiopian Orthodox Bible: Unveiling the Detailed History of the Oldest Surviving Bible with 88 Books including Apocrypha.

[i] _{Het aantal Ethiopiërs en Eritreëers in Nederland blijft een heikel punt. Want Eritreëers geboren vóór 1993 – het jaar dat Eritrea onafhankelijk werd van Ethiopië- staan in Nederland en wereldwijd nog altijd geregistreerd als Ethiopiërs. Immers, vóór 1993 bestond er officieel geen onafhankelijk land Eritrea. De auteur is geboren in Asmara, Eritrea, maar in Nederland staat hij geregistreerd als Ethiopiër. De cijfers van het CBS zijn van september 2025.}