Oecumenisch patriarch Bartholomeüs is wereldwijd bekend om zijn decennia lange pioniersrol in de verhouding tussen religie en ecologische vraagstukken. Vanwege deze inzet gaf Al Gore in zijn rol als vice-president van de Verenigde Staten, hem de bijnaam de ‘groene’ patriarch. In 2008 werd de patriarch door Time Magazine verkozen tot één van de 100 meest invloedrijke personen voor het ‘definiëren van milieuvragen als een spirituele verantwoordelijkheid’. En in 2015 verwees paus Franciscus naar hem in de encycliek Laudato Si’. In onderstaand artikel schetst Jan Jorrit Hasselaar, econoom en theoloog, de uitgangspunten van zijn leer.
Orthodoxe theologie: eucharistie en ascese
Ecologische vraagstukken liggen patriarch Bartholomeüs na aan het hart. De kern van zijn ecologische visie ligt in de overtuiging dat een omgang met huidige vraagstukken niet slechts van technologische aard kan zijn. Hij benadrukt dat het antwoord op ecologische vraagstukken alleen succesvol kan zijn als het een fundamentele en radicale verandering bevat van ethische waarden en spirituele houding. Deze verandering betreft een transformatie van een mentaliteit die weinig tot geen rekening houdt met de natuurlijke omgeving en gerelateerde sociale vraagstukken, naar een mentaliteit van verantwoordelijkheid nemen voor een gedeelde aarde. Voor de patriarch zijn er twee centrale noties in de orthodoxe theologie als het gaat om ecologische vraagstukken: eucharistie en ascese.
Eucharistie
Eucharistie is afgeleid van het Griekse woord eucharistia en betekent ‘dank’. Het wordt hier verstaan in de betekenis dat de geschapen wereld niet slechts ons bezit is, maar veeleer een geschenk van verwondering en schoonheid. Het juiste antwoord op het ontvangen van zo’n gave, is om het te accepteren en te omarmen met erkentelijkheid en dankzegging. Het eucharistisch gebruik van de wereld is precies het tegenovergestelde van een consumerend gebruik van de wereld. Consumeren betekent letterlijk verbruiken. In de mindset van het consumentisme zijn de ‘goederen’ alleen maar objecten die mensen gebruiken voor het eigen nut. Zij dragen geen bepaalde heiligheid, ook zijn ze niet gerelateerd aan de schepper en de onderhouder van alles. Een eucharistisch georiënteerd persoon begrijpt dat God de wereld schiep, niet om die te verbruiken, maar veeleer om de wereld te transformeren. Hij schiep de mens niet om eigenaars of uitbuiters van de schepping te worden, maar veeleer priesters van de schepping, die al haar ‘goederen’ eucharistisch gebruiken, niet door de schepping te vernietigen, maar door haar mooi te maken, in haar ruimte te stellen. Dankzegging is dan een onderscheidende en bepalende eigenschap van mensen. Volgens de patriarch zijn wij, zonder zo’n dankbaarheid, niet werkelijk mens.
Ascese
De tweede en gerelateerde term, ‘ascese’, is afgeleid van het Griekse werkwoord askeo, dat de discipline impliceert van eenvoudig leven. Een ascetische houding stelt ons in staat om te onderkennen dat Gods geschenken aangeboden worden om in onze behoeften te voorzien als ze eerlijk verdeeld worden onder alle mensen. Ze zijn echter niet van ons om te misbruiken en te verspillen eenvoudigweg omdat we een verlangen hebben om ze te consumeren of de mogelijkheid hebben om voor ze te betalen. De ascetische houding is de worsteling voor zelfbeperking en zelfcontrole, waarbij we niet langer willens en wetens alles consumeren, maar in plaats daarvan een gevoel van matigheid en terughoudendheid laten zien. De ascetische benadering waardeert alles in zichzelf, en niet alleen eenvoudigweg voor onze eigen behoefte. Het is in essentie een uiting van liefde, voor jezelf, de ander en de niet-menselijke natuur.
Bruggen bouwen
Patriarch Bartholomeüs is ervan overtuigd dat de transformatie van de wereld, zeker als het om het oplossen van milieuproblemen gaat, vraagt om dialoog en partnerschap met bedrijven, religies, overheden, kunst, de financiële sector, media, NGO’s en de academische wereld. Dit wordt gereflecteerd in de vele initiatieven van patriarch Bartholomeus. Zo richtte hij in 1994 het Religieuze en Wetenschappelijk Comité op met als voorzitter de metropoliet Ioannis Zizioulas (1931-2023). Dit comité heeft diverse symposia georganiseerd, vaak samen met de president van de Europese Commissie of de secretaris-generaal van de Verenigde Naties, waarin met betrokken partijen ecologische vraagstukken in een bepaalde context werden onderzocht. Voorbeelden hiervan zijn de Middellandse Zee (1995), de Zwarte Zee (1997), de Donau (1999), de Adriatische Zee (2002), de Oostzee (2003), het Amazonegebied (2006), de Noordelijke IJszee (2007), Mississippi (2009) en recentelijk de Saronische Eilanden in Griekenland (2018). In 2019 organiseerde de Vrije Universiteit van Amsterdam samen met de oecumenisch patriarch het symposium ‘Water in Times of Climate Change. A Values-driven dialogue’ met een focus op de stedelijke gebieden van Jakarta, Kaapstad en Amsterdam. Reflecties, foto’s en vervolgstappen van dit symposium zijn in dit boek (vrij toegankelijk) te vinden: https://www.aup.nl/nl/book/9789048555383/water-in-times-of-climate-change
In de openingsparagrafen van de encycliek Laudato Si’ (2015) drukt paus Franciscus zijn waardering uit voor de pioniersrol die patriarch Bartholomeus speelt als het gaat om de ethische en spirituele wortels van milieuvraagstukken. Het is een innovatie in de katholieke sociale leer dat er uitdrukkelijk wordt verwezen naar een stem van buiten de eigen traditie. Deze ontwikkeling van samenwerking op ecologische vraagstukken over de eigen tradities zet zich voort. In aanloop naar de klimaatconferentie van de Verenigde Naties in Glasgow (COP26) kwamen paus Franciscus, patriarch Bartholomeüs en de anglicaanse aartsbisschop Justin Welby voor het eerst in de geschiedenis met een gezamenlijke verklaring, https://press.vatican.va/content/salastampa/it/bollettino/pubblico/2021/09/07/0543/01167.html:
‘Dit is de eerste keer dat wij drieën ons genoodzaakt voelen om samen de urgentie van ecologische duurzaamheid, de impact ervan op aanhoudende armoede, en het belang van mondiale samenwerking aan te pakken. Samen doen we, namens onze gemeenschappen, een beroep op het hart en de geest van elke christen, elke gelovige en elke persoon van goede wil. We bidden voor onze leiders die in Glasgow bijeen zullen komen om te beslissen over de toekomst van onze planeet en haar bewoners. Opnieuw herinneren we ons de Schrift: “Kies het leven, zodat jij en je kinderen kunnen leven” (Dt 30,19).’
Deze verklaring, met patriarch Bartholomeüs in een leidende rol, is een voorbeeld dat de eens zo verdeelde kerken van Oost en West steeds meer met elkaar samenwerken op maatschappelijke vraagstukken. Essentieel, in een tijd dat de wereld wel wat hoop kan gebruiken.
Biografie van de Groene Patriarch
De patriarch werd geboren op 29 februari 1940 als Dimitrios Archondonis op het eiland Imvros (nu bekend als Gokceada) voor de kust van Turkije. Hij groeide op in een gezin met vier kinderen. In 1961 studeerde hij cum laude af aan het Patriarchaal Theologisch Seminarie van Halki, waarna hij direct werd gewijd tot diaken en de naam Bartholomeüs aannam. Tussen 1963 en 1968 studeerde hij onder meer aan het Pontificaal Oriëntaals Instituut in Rome en aan het Oecumenisch Instituut van Bossey in Zwitserland. In 1973 werd hij verkozen tot metropoliet van Philadelphia en in 1990 tot metropoliet van Chalcedon. In 1991 werd hij de 270e aartsbisschop van de kerk gesticht door Jezus’ apostel Andreas en dient sindsdien als oecumenisch patriarch en aartsbisschop van Constantinopel.
