Dry January is sinds een paar jaar een begrip, de eerste maand van het jaar ter compensatie van de overdadige decembermaand. Ook de vastenperiode voor Pasen is voor velen, gelovig of niet, de uitgelezen periode om iets te laten: geen vlees of alcohol nuttigen, niet op de socials, ver van het beeldscherm blijven. Tijdelijk een gewoonte opofferen en daarmee jezelf een discipline opleggen om iets niet te doen, om uit de dagelijkse routine te stappen, te weten hoe het ook alweer was ‘zonder’. Een geestelijke oefening en tevens een periode om nieuwe dingen te ontdekken, zoals bijvoorbeeld bijgevoegde recepten.
Binnen de christelijke traditie is vasten zowel een individuele als een gemeenschappelijke aangelegenheid, je bepaalt niet zelf wat je wel of niet doet. De richtlijnen (ustav in het Russisch) zijn vast omschreven, maar die gelden vooral voor kloosters, waar tot in details is weergegeven hoeveel maaltijden er per dag mogen worden genuttigd en zelfs hoeveel vijgen. Daar past men dan ook het werkritme aan en zijn er extra lange vieringen. Voor mensen in de seculiere wereld, met een verantwoordelijke baan of een druk gezinsleven, is dit vaak niet mogelijk. Daar volstaat men met het schrappen van bepaalde etenswaren als vlees(producten) en alcohol. Zwangere vrouwen, bejaarden, zieken en kinderen tot twaalf jaar hoeven niet mee te doen. Om kinderen toch al wat mee te geven van deze aangepaste levenswijze, mogen ze vaak in deze periode geen snoep eten (maar het wel opsparen en daarna oppeuzelen). En dan is er de regel van Johannes Damascenus die zegt dat je op zondag, de dag van opstanding, niet hoeft te vasten. Zoals de rooms-katholieken carnaval kennen voorafgaand aan de periode van soberheid, zo kennen de Russen de maslenitsa (boterweek of pannenkoekenfeest); vlak voor de vasten als vlees al verboden is maar zuivelproducten nog niet, eten ze extra maslo (boter) met blinchiki (pannenkoekjes) en andere lekkernijen.
Overigens vasten de oosters christenen en de katholieken niet gelijktijdig. Begint voor de rooms-katholieken de vastenperiode daags na carnaval op Aswoensdag en duurt tot Pasen (dit jaar van 14 februari tot zondag 31 maart), volgens de oosterse kalender begint de Grote vasten op Vergevingszondag en eindigt op Paaszondag (dit jaar van 17 maart tot 5 mei).
Veertig dagen
Al in het Oude Testament komt het principe van vasten voor, daar als een voorbereiding voor de feestdagen, maar vooral als teken van nederigheid. Vasten ging vaak vergezeld van rouw en boetedoening, dat zie je weerspiegeld in de kleding van de priester: donkerpaars, zwart en purper en een ritueel als de herdenking van de overledenen.
In het Nieuwe Testament trok Jezus Christus na zijn doop in de Jordaan veertig dagen de woestijn in. Daar heeft ook de rooms-katholieke kerk de traditie van de vasten tussen carnaval en Pasen aan overgehouden. Het getal veertig komt vaker voor in de Bijbel, het staat voor een volle generatie omdat vrouwen na hun veertigste vaak onvruchtbaar worden, maar ook Mozes bleef veertig dagen op de berg SinaÏ en Noah wachtte veertig dagen voor hij van zijn boot afstapte.
Daag jezelf uit
Binnen de christelijke traditie is vasten bedoeld als een periode van bezinning, reflectie en zich verhouden tot een hogere macht. We delen onze honger, zorgen voor elkaar en letten extra op de mensen die het minder goed hebben dan wij. Er zijn aangepaste vieringen, speciale gezangen en gebeden. Vasten behelst op die manier veel meer dan alleen je onthouden van bepaald voedsel. Platform redacteur Paul Baars neemt zich tijdens de vasten steevast voor om het rustiger aan te doen, daar ligt voor hem de uitdaging. Voor hem is het fysieke vasten ‘alleen een middel, het doel is zelfkennis, bekering, bezinning. Wanneer het middel je niet dichter bij het doel brengt moet je andere middelen zoeken. De fixatie op eten is dus verkeerd. Ik zou zeggen dat het vooral gaat om de verhouding met jezelf, je naasten en met God.’
Wat voor smulpaap Paul de vasten zo prettig maakt is dat je eens wat anders kunt uitproberen: gedroogde vruchten, sojaproducten, kokosmelk, granen die je nog niet eerdere at. Kijk trouwens in deze periode ook eens extra naar de verpakkingen van etensproducten: wat zit er in de vleesvervangers? Eet je die omdat je de vegetarische kipstukjes zoveel naar kip vindt smaken?
Vasten volgens de oosterse leer
In de oosterse kerk zou men volgens de traditie 180 tot 200 dagen vasten per jaar: de Grote Vasten (de zes weken voorafgaand aan de Heilige Week en Pasen), de vasten voor Kerstmis (Advent vasten); de vasten van de Apostelen die begint op Allerheiligen, – in de orthodoxe traditie de zondag na Pinksteren – en tot slot, de eerste twee weken van augustus ter voorbereiding van het feest van het ontslapen van Maria Theotokos (let. Zij die God draagt).
In principe wordt er buiten de Paastijd altijd gevast op de woensdagen, ter herinnering aan het verraad van Christus door Judas. En op vrijdagen ter herinnering aan de kruisiging. Daarnaast wordt er in kloosters vaak ook nog op de maandag gevast, om de engelen te gedenken.
Verder gaat men er binnen de oosterse leer vanuit dat onze passies ons tot zonde brengen. Denk daarbij aan woede, harstocht, lust, het verlangen om macht uit te oefenen, de kracht van het ego, etc. Aan de basis van al die passies zou ‘honger’ liggen. Kunnen we onze honger bedwingen, dan lukt het ook om andere verlangens onder controle krijgen. ‘Erst kommt das Fressen, dann kommt die Moral,’ zei de Duitse schrijver Bertold Brecht al.
De praktijk
In de veertig dagen voorafgaand aan Kerstmis zijn vlees, zuivelproducten en eieren uit den boze. Vis en olijfolie mogen wel, behalve dan op woensdag en vrijdag. Dezelfde regels gelden ook in de periode van 48 dagen voorafgaand aan Pasen (de Grote Vasten). Olijfolie is dan alleen toegestaan in de weekenden en tijdens sommige feestdagen, vis alleen op feestdagen. Alcoholische dranken zijn niet geheel verbannen, maar mogen worden genuttigd in het weekeinde en op feestdagen.
Wat kun je dan wel eten?
Er zijn helaas maar weinig kookboeken met recepten voor tijdens de orthodoxe vasten, en als ze er al zijn dan zijn ze in het Engels verschenen. Gelukkig kun je wel in diverse kookboeken recepten vinden, zoals in het vorig jaar verschenen Haniyé van Matay de Mayee (zie de recepten).
We beperken ons tot de Grote Vasten. Wat eet je dan wel?
- Groenten en fruit
- Granen en producten van granen als brood en couscous.
- Peulvruchten
- Noten en zaden
- Non-alcoholische dranken.
Ofschoon vis grotendeels verboden is, zijn zeevruchten wel toegestaan, want die gelden niet als vis. Denk aan garnalen, inktvis, kreeft, krab, schelpdieren, slakken.
De maaltijden tijdens de vastenperiode zijn per definitie eenvoudiger. Een maaltijdsoep met brood of een salade gemaakt van verse groenten en noten, of rijst met een groenten curry. Je kunt de vasten vooral ook zien als een periode om jezelf uit te dagen door met minder of andere ingrediënten dan gebruikelijk, nieuwe recepten te ontdekken. Je kunt ook zelf aan de slag met het bakken van brood, eigengemaakte humus of falafel. Of eens experimenteren met eiwitrijke vleesvervangers als tempé en tofu. Eet smakelijk!
Recepten
De recepten komen uit het boek Haniyé van Matay de Mayee, dat vorig jaar verscheen bij uitgeverij Fontaine.
Ballo’ -pittig borrelhapje van rode linzen en burghul
Ballo’ is een van de oudste gerechten uit dit kookboek. En tegelijkertijd een van modernste. Want het zijn in feite pittige snacks van vleesvervangers. Gemaakt van extra fijn gemalen burghul en gekookte rode linzen (waarom die rood worden genoemd, begrijp ik overigens niet, ze zijn oranje). Ballo’ werden oorspronkelijk gemaakt als er geen vlees voorhanden was of tijdens de vastentijd. Tegenwoordig eten we ze bij de borrel en natuurlijk bij feestelijke gelegenheden, want je maakt ze makkelijk in grote hoeveelheden. Fingerfood op zijn Suryoyo dus, en 100% vegan
VOOR 18 STUKS
voor de linzen:
600 ml koud water
200 g rode linzen
2 theel. zonnebloemolie
2 theel. zout
voor de burghul:
250 g fijne burghul
1 theel. tomatenpuree
1 theel. korianderpoeder
1 theel. paprikapoeder
2 theel. extra vierge olijfolie
2 theel. zout
1 theel. zwarte peper
verder:
100 ml warm water
2 bosui, in dunne ringen
1 eetl. sambal
sap van ½ biologische citroen
¼ bosje platte peterselie
fijngehakt blaadjes-baby-romaine (optioneel)
Breng in een diepe pan het water met de linzen, zonnebloemolie en het zout op halfhoog vuur aan de kook. Schep met een lepel het schuim af dat komt bovendrijven en blijf dit herhalen. Draai het vuur laag en laat 15 minuten pruttelen. Roer tussendoor af en toe.
Meng de ingrediënten voor de burghul met elkaar in een ruime kom. Giet het warme linzenmengsel voorzichtig in de kom en roer met een lepel alles goed door elkaar. Laat de inhoud van de kom 30 minuten afkoelen op een tochtvrije, droge plaats.
Schenk het warme water in de kom, bevochtig je handen en kneed het deeg een paar minuten tot het soepel en samenhangend is. Voeg desgewenst meer warm water of olijfolie toe. Voeg nu de bosui, sambal, het citroensap en de peterselie toe en meng alles goed met elkaar.
Vorm met de hand 18 bolletjes van het mengsel en knijp elk bolletje in je handpalm tot een ovale vorm van zo’n 8 centimeter.
Serveer op kamertemperatuur en pak elk hapje bij voorkeur op met een blaadje romainesla. Lekker met rauwe groenten zoals radijs, bosui, rettich of knolraap
Matfuniye doe farmo (courgettestoof uit de oven)
Soms, als ik geen tijd heb gehad om boodschappen te doen, kijk ik hoopvol in de koelkast of er nog iets eetbaars te vinden is. En gelukkig is dat meestal wel het geval. Vooral in de groentelade liggen nogal eens uien, paprika’s of courgettes waar altijd iets lekkers van gemaakt kan worden. Neem matfuniye doe farmo. Letterlijk betekent het: ‘groentestoof uit de oven’, waar je werkelijk alles in kwijt kunt. De basis is een saus van tomatenpuree, citroen en knoflook. Daarna kun je je fantasie erop loslaten. Groente, vlees, alles is toegestaan. Zelf vind ik deze vegetarische variant met courgette erg lekker. En makkelijk natuurlijk, want zonder vlees is-ie ook nog eens veel sneller klaar. Ik maak dit gerecht ook graag samen met vrienden. Iedereen snijdt iets en daarna laat je de stoof lekker doorpruttelen, terwijl je samen een glas wijn drinkt. Een makkelijk gerecht dus, maar neem wel even de tijd om de courgette vooraf goed te bakken. Verder kan er weinig misgaan, een matfuniye doe farmo is altijd heerlijk. En zoals bij elke stoofpot: de dag erna is-ie nóg lekkerder.
VOOR 5 PERSONEN
6 mini-courgettes, in plakken van 1½ cm dik
2 eetl. zonnebloemolie
1 grote ui, in ringen
4 tenen knoflook, fijngehakt
1 rode paprika, in plakken
1 groene chilipeper, in ringen
4 tomaten, in plakken
2 eetl. tomatenpuree
275 ml warm water
sap van ½ biologische citroen
2 theel. sambal
1 eetl. zout
2 theel. zwarte peper
ovenschaal van ongeveer 20 x 25 x 8 cm
Leg de plakken courgette op een vel keukenpapier, bestrooi ze met wat zout en laat ze 10 minuten liggen.
Verhit de oven tot 225 °C.
Verhit de zonnebloemolie in een antiaanbakpan en bak de plakken courgette aan beide kanten in ongeveer 6 minuten op halfhoog vuur goudbruin. Haal ze uit de pan.
Fruit in dezelfde pan de uien ongeveer 2 minuten.
Vet een ovenschaal (liefst van 20 x 25 x 8 centimeter) in en bedek de bodem met een laag courgette. Strooi er een derde van de fijngehakte knoflook overheen. Maak een tweede en daarna een derde groentelaag van de paprika, tomaat, ui, courgette en chilipeper, en bestrooi elke laag weer met een derde van de fijngehakte knoflook.
Roer in een mengbeker de tomatenpuree, het warme water, citroensap, de sambal, het zout en de zwarte peper door elkaar. Schenk dit mengsel over de groente.
Dek de schaal af met aluminiumfolie en zet hem 20 minuten in de oven. Verwijder de folie en zet het nog een keer 15 minuten terug in de oven.
Heerlijk met een bordje vermicellirijst, burghul of vers gebakken brood
Bronnen:
- Catherine Mandell, When you fast…. Recipes for Lenten Seasons. Crestwood/NewYork: St. Vladimiris’s Seminary Press, 2005.
- Matay de Mayee, Haniyé. Een ode aan de oudste keuken ter wereld. Fontaine Uitgeverij, 2023.
- The Ultimate Guide To Fasting In The Orthodox Church » Saint John the Evangelist Orthodox Church (saintjohnchurch.org)
- Met dank aan Paul Baars
- Openingsafbeelding: Jeroen Bosch. Verzoeking van de heilige Antonius.
