Het voltallige team van vrijwilligers van het Instituut voor Oosters Christendom (IvOC) zag kans om zaterdag 20 augustus de film ‘Waar ben jij, Adam?’ te bezoeken in het cultureel centrum Acropolis naast het klooster van de Franciscanen in Megen (‘Где ты, Адам?’, 2019).
Deze film is geregisseerd door de Oekraïense cineast Aleksandr Zaporoshchenko en bedacht door de Orthodoxe diaken Aleksandr Plyska. De diaken was zelf aanwezig in Megen om een kleine inleiding te geven en naderhand vragen te beantwoorden. Hij heeft door het project een speciale band opgebouwd met het klooster en probeert er elk jaar drie maanden door te brengen. De film laat het leven in het Docheiariou klooster zien, één van de kloosters op de heilige Berg Athos, gesticht in de tiende eeuw. De film is gemaakt met de zegen van de hegumen van het klooster, Grigori, die ook op de reclameposter te zien is. Na zeven jaar voorbereiding heeft een filmploeg drie jaar lang opnames gemaakt. Daarna is uit de 80 uur beeldmateriaal 80 minuten film geselecteerd. Het is geen documentaire in de strikte zin. Er is geen gids die je rondleidt in het klooster en alles van uitleg of commentaar voorziet. Toch is het geen stille film. Verschillende monniken en vooral hegumen (prior) Grigori komen aan het woord. Diaken Aleksandr benadrukt dat men uitdrukkelijk geen commentaar of meningen over het klooster heeft willen geven, maar een directe indruk wil geven van wat men ervaren heeft. Die keuze geeft ons als toeschouwers een grote vrijheid onze eigen mening te vormen, maar behoedt ons ook voor een te snel oordeel.
Diaken Aleksandr hoopt dat het zien van de film ons verstilling en inkeer geeft, waardoor wij opnieuw naar onszelf en elkaar gaan kijken en naar elkaar kunnen luisteren. Hij benadrukte dat je daarvoor niet per se naar de Athos hoeft te gaan, maar dat je dat ook dichtbij in je eigen omgeving kunt ervaren. Hij hoopt dat die verstilling en dialoog kunnen bijdragen aan een betere wereld en nodigde daartoe iedereen uit ongeacht zijn of haar overtuiging. De twee aanwezige franciscanen werden uitdrukkelijk verwelkomd en één van hen hield na afloop een dankwoord.
Allereerst viel mij de mooie natuur van de Athos op in verschillende weersomstandigheden en seizoenen. Vervolgens viel mij op dat werken heel belangrijk was voor het leven van het klooster: herstelwerkzaamheden, bouwen, de moestuin, de keuken, het bedienen van de monniken in de refter, het schoonmaken van het klooster en de kerk, en het restaureren van iconen. Een monnik heeft de taak de groeiende groep katten van het klooster te verzorgen tegen de ratten, muizen en slangen. Soms was het gereedschap aandoenlijk antiek, soms was het heel modern. Een behoorlijke groep leken helpt de monniken mee. Slechts een beperkt aantal monniken draagt de vieringen van het klooster. De anderen werken gewoon door en doen de Uren (het officie) eenvoudig op de werkplek buiten het klooster. Dat is een verschil met de meeste westerse kloosters. Een hoogtepunt is natuurlijk de Paasnacht in het klooster.
Het is een pretentieloze, nederige film geworden. Er wordt niet opgeschept, geoordeeld en ook niet gescholden op katholieken, protestanten, andere patriarchaten of op de moderne wereld. Het toverwoord ‘hesychasme’ heb ik niet horen vallen. Men spreekt wel van “het engelachtig leven”, niet als beschrijving van de realiteit van het klooster, maar als het lichtende voorbeeld waarnaar men zich richt. De hegumen Gregorios is zelf ook nederig. Hij is oud, loopt moeilijk, maar gaat nog steeds voor in de liturgie en is aanwezig bij de werkzaamheden. Hij is soms somber. Er wordt over hem geroddeld, vindt hij. “Mijn twee grootste fouten zijn, dat ik heb toegestemd om priester te worden, toen ze mij dat vroegen, en dat ik heb toegestemd om hegumen te worden toen ze mij dat vroegen. […] Sommige monniken zijn voor mij een kruis, maar ik moet geduldig blijven.” Soms is hij emotioneel en laat hij een traan. Een enkele keer is hij vrolijk.
Het lukt Grigori om de zin van het leven in dit Orthodoxe kloosterleven eenvoudig en helder uit te leggen. Allereerst gaat het om gehoorzaamheid, om het opgeven van je eigen wil en prestige. Hij gaat daar vrij ver in: “Je moet jezelf verachten!” Vervolgens benadrukt hij dat het alleen lukt met hulp van Gods genade: “De mens kan misschien vijf van de honderd stappen in het leven zetten. De andere vijfennegentig zet God. Maar Hij kan dat alleen doen, wanneer je zelf ook stappen zet.” Hij heeft een grote devotie tot de ‘Moeder Gods van het snelle verhoor’ (Gorgoepikoos), van wie het klooster een beroemde icoon bezit. Hij raadt iedereen aan om tot die Moeder Gods te bidden. Wanneer zij niet onmiddellijk helpt moeten we niet ontmoedigd raken. Dat dient om ons verlangen en ons gebed uit te zuiveren, waarna we toch verhoord worden. Op het eind verklaard Grigori ons de betekenis van de titel van de film: ‘Waar ben jij, Adam?’ Het is een citaat uit het Oude Testament: Genesis 3, vers 9. Hij zegt: “Natuurlijk wist God waar Adam na de zondeval zat! Want Hij weet alles. Maar Hij wachtte af, opdat Adam berouw kon tonen.” We moeten ons bewust worden van onze zonden en fouten, berouw hebben en dan komt alles uiteindelijk goed.
Er waren niet veel vragen na afloop van de film. Iedereen was stil geworden. Twee bezoekers vertelden dat ze binnenkort naar de Athos zouden gaan en de berg wilden beklimmen. Ze vroegen de diaken om advies. Dat advies was: “Neem twee wandelstokken mee, doe het rustig aan, vraag advies aan de omwonenden en neem eens een keer je mobieltje niet mee!”
Ik vond de film de moeite waard. De enige opmerking die ik hoorde was dat niet alles wat in het Grieks gezegd werd ook in de ondertiteling terugkwam. De film deed mij denken aan twee andere films. De eerste daarvan is de film ‘Into Great Silence’ (2006) over de Kartuizers in hun moederklooster Le Grand Charteuse in Frankrijk. De tweede film is zag ik twintig jaar geleden en ging over Rembrand. Die film was nog stiller. Je ziet Rembrand bezig, vangt een glimp op van zijn atelier, zijn schilderijen en de mensen in zijn omgeving. De eerste film is nog makkelijk via internet of in de winkel te vinden. De tweede film, waarvan ik de naam niet eens meer weet, kan ik niet meer terug vinden. Weet iemand van de lezers dat nog?
