Op het Valkhof in Nijmegen, vanwaar je uitkijkt over de Waal en verre omstreken, staat de Sint Nikolaaskapel. Het eeuwenoude kerkje is in trek bij toeristen, maar wordt ook nog steeds gebruikt onder andere door de Orthodoxe Parochie Heilige Theofano. In aanloop naar de Kerst en in de maand januari organiseert diverse diensten en evenementen in deze bijzondere kapel.
De Nikolaaskapel op het Valkhof in Nijmegen dateert uit de tijd van het ongedeelde christendom, de tijd voor het grote schisma (breuk) tussen de Katholieke en Orthodoxe Kerk in 1054. De kapel is verbonden met de Byzantijnse keizerin Theofanu en verbindt de ‘oudste stad van Nederland’ met de cultuur van Byzantium. Theofano (gespeld met een o in plaats van een u) is daarom gekozen als de patrones van de Grieks-orthodoxe parochie. Belangrijke vieringen houden ze in de kapel.
Wie is Theofanu?
Theofanu (rond 960 – 991) was een Byzantijnse prinses, die in 972 op jonge leeftijd werd uitgehuwelijkt aan Otto de Tweede, keizer van het Heilige Roomse Rijk. Dat omvatte toen o.a. het huidige Nederland, België, Duitsland en Noord-Italië. Het was een politiek huwelijk, bedoeld om de relaties met Byzantium te verbeteren en het prestige van de Ottonen te vergroten. De huwelijksoorkonde is bewaard gebleven. Sommigen vonden dat Otto onder zijn stand was getrouwd. Want Theofanu was niet meer dan een nicht van de Byzantijnse keizer. Ze arriveerde met een groot gevolg in Ravenna en trok later met de hofhouding van haar man rond langs de kastelen en burchten van het rijk. In Nijmegen bevond zich één van die burchten. Het echtpaar kreeg vier kinderen. De drie dochters, Adelheim, Sofia en Mathilde zijn alle drie het klooster ingegaan en abdis geworden. De enige zoon en troonopvolger, Otto III, werd in de buurt van Nijmegen geboren, mogelijk in het bos bij Groesbeek. De Nikolaaskapel zou gebouwd kunnen zijn uit dankbaarheid voor deze geboorte, al zijn daar geen aanwijzingen voor. Na de dood van Otto II in 983 werd Theofanu keizerin en regentes van haar zoon. Ze regeerde vrij succesvol al vonden sommigen haar een arrogante buitenstaander uit Byzantium. Ze zou het gebruik van een vork bij het eten ingevoerd hebben. Dat was overbodige luxe.
Wie bouwde de Nikolaaskapel op het Valkhof?
De huidige Nikolaaskapel dateert van rond 1030 of iets vroeger en kan dus niet onder het regentschap van Theofano zijn gebouwd. Van een eerdere houten kapel is niets bekend. De Byzantijnse keizerin kan wel indirect van invloed zijn geweest. Dat vermoedt Frits Leinung, amateur historicus en pastoor van de Unterstadkirche in Kleef. Hij wijst erop dat Constantinopel bij het huwelijk van Otto II in Rome relieken heeft geschonken van de heilige Panteleimon en dat Nikolaas van Myra toen in Italië erg populair was. Theofano heeft de verering van deze heiligen in de regio geïntroduceerd. Dat leidde tot de bouw van enkele Nikolaaskerken in de regio (o.a. Kleef, Nijmegen) en van het Pantaleon (Panteleimon) klooster in Keulen, waar de prinses begraven is. Otto III stierf in 1003 jong en kinderloos, waarmee aan de dynastie van de Ottonen een eind kwam. Ook hij kan dus de huidige Nikolaaskapel niet ter nagedachtenis aan zijn moeder hebben gebouwd. Het is wel mogelijk dat een kleindochter van Theofano en Otto II, Theofanu van Essen (997-1058), abdis van een abdij in die stad, zich later heeft ingezet voor de bouw van de Nikolaaskapel ter nagedachtenis aan haar grootmoeder.
Herontdekking van Theofanu
De Valkhofvereniging, die het complex beheert, heeft onderzoek gedaan naar Theofanu en haar nalatenschap. Samen met pastoor Frits Leinung heeft ze een herdenking georganiseerd rond de 1000ste sterfdag van Theofanu in 1991. Na een vesperdienst in de Petrus Canisius kerk ging het gezelschap via de Nikolaaskapel per boot over de Waal en de Rijn naar Keulen, dezelfde route die de Byzantijnse keizerin na haar dood heeft afgelegd. Het was een oecumenisch gebeuren, waaraan de Grieks-orthodoxe metropoliet Augostinos en de rooms-katholieke bisschop Jan Ernst deelnamen. Aan boord was een Grieks meisje dat Theofanu heette, een naam die nu in Griekenland niet vaak meer voorkomt. Ze speelde tijdens de bootreis fluit.
Theofanu is op verschillende manieren in het zonnetje gezet. De Brediusstichting organiseerde een conferentie en een boek over Theofanu en de Byzantijnse invloed op West-Europa in de tiende eeuw. De Gemeente Nijmegen realiseerde een muurschildering op een gebouw tegenover het Valkhof. De Valkhofvereniging, die de kapel beheert, plaatste daar een icoon van de heilige Nikolaas, geflankeerd door Theofanu en keizer Otto II.
Architectuur
Bezoekers uit Oost-Europa denken vaak spontaan, dat de Nicolaaskapel een oud Armeens of ‘oosters’ kerkje is. Dat is niet zo gek gedacht. Wanneer je bedenkt dat deze kerk oorspronkelijk geheel uit tufsteen was opgetrokken en dat baksteen pas later werd gebruik voor reparaties en toevoegingen, wordt die suggestie nog wat sterker. Kunsthistorici leggen een band met de Dom van Aken in haar oorspronkelijke vorm. Die is weer verwant met de San Vitale in Ravenna in Italië uit de zevende eeuw. Die stad viel lang binnen de invloedssfeer van Byzantium, maar was in de tijd van Theofanu onderdeel van het Heilige Roomse Rijk. Je kunt dan via Byzantium indirect verbanden leggen tot in Armenië. De Nikolaaskapel, de Dom van Aken, de San Vitale in Ravenna en de kerk van Georgi Abugamrents in Ani (rond 1000, nu Oost-Turkije) hebben bijvoorbeeld dezelfde achthoekige vorm. Architecten en bouwlieden uit Armenië waren gewild tot in onze streken.
De Nikolaaskapel is een uniek Nijmeegs ‘cultureel erfgoed’, dat culturen, kerken en heiligen uit een ver verleden en uit verre steken bij elkaar brengt.
Voor meer informatie over de activiteiten in de Kerstperiode van de Orthodoxe Parochie Heilige Theafono: klik hier.
Verder lezen:
- Byzantium and the Low Countries in the Tenth Century, V. van Aalst, K. Ciggaar (red.), Brediusstichting 1985.
- Theophanu, prinses uit het Oosten, keizerin van het Westen. M. Verhoeven, Nijmegen 2021.
