Onlangs verscheen een mooie collectie artikelen van de ‘groene theoloog’ Ioannis Zizioulas ( 1931- 2023) over het thema ecologie en milieu. Een verzameling publicaties die Zizioulas schreef voor conferenties en lezingen in de periode van circa 1991 tot 2015. Platform redacteur Josephien van Kessel las dit immer actuele werk.
Het voorwoord is van Rowan Williams, voormalig aartsbisschop van Canterbury, maar voor de Nederlandse editie schreef ook Marianne Thieme een bijdrage Het was voor mij een verrassing dat deze medeoprichter van de Partij van de Dieren ook theoloog en juriste is. Haar betrokkenheid bij dieren en het milieu is duidelijk theologisch gemotiveerd. Zij ziet de ecologische nalatenschap van Zizioulas als een mogelijke brug tussen christelijke gemeenschappen en de groene beweging en als hulp om ‘de oorsprong en het perspectief van hun gedeelde waarden te ontdekken’.
Verstoorde spiritualiteit
Rowan Williams wijst op de behoefte aan een samenhangende theologie van onze menselijke positie in de wereld om de ecologische crisis waar we mee geconfronteerd worden te overwinnen, en ziet de oorzaak van die crisis in een verstoorde spiritualiteit. Hij wijst erop dat de oecumenische patriarch Bartholomeus van de oosters-orthodoxe kerk zijn visie op de roeping en de waardigheid van de mens en zijn denken over het relationele karakter van alle eindige wezens heeft ontwikkeld in samenspraak met Ioannis Zizioulas, een visie die ook onderschreven wordt in de encycliek Laudato Si van Paus Fransciscus.
Dit theologische antwoord van Zizioulas op de ecologisch crisis is nu gebundeld in deze publicatie. Aangezien het een bundeling is, kunnen wij geen systematische uiteenzetting verwachten over de ecologie vanuit een oosters-orthodox standpunt, het boek is ingedeeld naar thema.
Wortels van het ecologisch denken
In deel 1 over de historische wortels geeft Zizioulas zijn interpretatie van de basis van het christelijk ecologisch denken in de brieven van Paulus, over zijn beeld van de wereld (kosmologie) en zijn mensbeeld (antropologie) als bronnen voor een oplossing voor de ecologische crisis). In hoofdstuk 2 onderzoekt Zizioulas de Openbaring van Johannes op zijn fundamenteel theologische principes die direct van invloed zijn op de ecologie. Niet alleen de geschiedenis maar ook de natuur is van belang voor Johannes: het gaat niet alleen om de redding van de mensheid, maar ook om het overleven en het welzijn van de hele schepping. Van belang is dat niet alleen het Joodse volk centraal staat, maar nadrukkelijk alle volkeren op de wereld. Voor Johannes is het een feit dat ‘de wereld één gemeenschap vormt en zelfs de kleinste schending van de natuur in één deel van de wereld onvermijdelijk gevolgen heeft voor de rest van de wereld.’ Verder roept de Openbaring op om toekomstgericht te zijn en niet te verzinken in het heden, en laat zij zien dat er niet alleen zonden tegen de mensheid, maar ook tegen de natuur bestaan. In hoofdstuk 3 bespreekt Zizioulas de patristische scheppingsleer en de orthodoxe liturgie en hun belang voor de ecologie. De patristiek ziet de schepping als goed en een gift aan de mens. Zij heeft een begin (uit het niets) en dus ook een mogelijk einde: de schepping is niet eeuwig. Als gegeven kan de mens gebruik maken van de schepping, want de mens zelf is er een onderdeel van. De mens is als laatste geschapen en heeft hiermee een verantwoordelijkheid voor de schepping: de mens kan haar vernietigen of redden en voltooien.
Orthodox antwoord op de milieu-uitdaging
In deel twee staan theologische benaderingen centraal. Zo benadrukt Zizioulas dat de christelijke theologie ook verantwoordelijkheid draagt voor de ecologische crisis. Onder andere door de negatieve blik op materie van de gnostici, het platonisme en kerkvader Origenes, Augustinus die niet in de opstanding van het lichaam gelooft, de rationalistische mensvisie die in de Middeleeuwen ontwikkeld werd in het Westen, en de protestantse richtingen die de menselijke overheersing en exploitatie van de wereld rechtvaardigen vanuit het eerste scheppingsverhaal. Om te zoeken naar een oplossing voor de crisis is een dialoog tussen wetenschap, filosofie en theologie nodig: zij moeten tot een gemeenschappelijke waarheid komen, zowel over de mens die zijn lichaam is, als over zijn afhankelijkheid van zijn lichaam en de natuur. In hoofdstuk 6 ‘Een orthodox antwoord op de milieu-uitdaging’ komen veel van de thema’s en accenten uit de voorgaande hoofdstukken nogmaals naar voren.
Liturgische perspectieven
In deel 3 ‘Liturgische perspectieven’ bepleit Zizioulas dat er meer nodig is om de ecologische crisis op te lossen dan ethiek, het rationeel voorschrijven van gedrag. De liturgische ervaring van de heiliging van materie en tijd en de christelijke ascese kunnen samen een ethos – een houding en mentaliteit -– creëren dat hieraan kan bijdragen en het priesterschap van de mens ten opzichte van de schepping vorm kan geven. Niet rationaliteit kenmerkt de mens als imago Dei, maar zijn drang naar absolute vrijheid, die hem gegeven is om de schepping te laten overleven. Daarnaast hoort de neiging van de mens om een nieuwe wereld te scheppen, zijn creativiteit, tot zijn imago Dei. Beide eigenschappen – de drang naar absolute vrijheid en de neiging een nieuwe wereld te scheppen – kunnen leiden tot een utilitaire verhouding tot de natuur en een zich afscheiden van de natuur door de mens en dat zou aan de grondslag liggen van de huidige ecologische crisis. Ze kunnen echter ook leiden tot een persoonlijke verhouding tot de natuur, een zich verbinden met de natuur en het opheffen van de natuur tot God. Deze laatste verhouding noemt Zizioulas de christelijke en priesterlijke weg. Het derde deel is met afstand het dikste van het boek. Delen 4 t/m 6 zijn veel korter en hervatten een aantal thema’s die al voorbij zijn gekomen: in deel 4 legt Zizioulas nogmaals het verschil tussen ethiek en ethos uit, en onderscheidt hierbij een liturgisch, iconografisch en ascetisch ethos. Ook schetst hij een milieu-ethiek/ethos vanuit zijn orthodoxe standpunten. Vervolgens werkt hij zijn visie op de noodzakelijke en creatieve samenwerking tussen wetenschap en religie voor het oplossen van de ecologische crisis verder uit. Interessant is zijn intermezzo in hoofdstuk 13, een voordracht die hij hield tijdens een symposium aan de Amazone-rivier en waarin hij ‘in de leer’ gaat bij inheemse volken ‘om onze gebroken relatie met de natuur te herstellen’. Deel 6 rondt af met artikelen waarin de oecumenische en culturele consequenties van Zizioulas’ denken doorklinkt, o.a. in zijn bijdrage aan een symposium over de encycliek Laudato Si van Paus Fransciscus. In de conclusie komt zijn opdracht voor de toekomst kort en bondig naar voren: er is een culturele verandering nodig, want de ecologische crisis is een cultuurcrisis. De weg die te gaan is, is een moeilijke, maar moet gegaan worden ‘omwille van deze prachtige aarde die God ons heeft geschonken en aan onze handen toevertrouwd om haar te bewaren en te cultiveren.’
De zeer verzorgde vertaling heeft een goed leesbare tekst opgeleverd. Over één keuze van de vertaler heb ik nog veel nagedacht. De schepping als een gift van God is een gave van God geworden. In mijn beleving is gift iets wat je krijgt als geschenk en een gave een talent dat je gekregen hebt. Om deze teksten in het Nederlands te kunnen lezen is in ieder geval een gift die deze bijzondere orthodoxe theoloog en metropoliet veel toegankelijker maakt voor de Nederlandstalige lezer.
- Ioannis Zizioulas Priesters van de schepping Een groene theologie van eerbied
- Onder redactie van John Chryssavgis en Nikolaos Asproulis
- Vertaling Hildegard C. Koetsveld OSB
- Met een voorwoord van Rowan Williams en Marianne Thieme
- Uitgever SkanDalon, 2025
- Prijs: € 27,99
