Het laatste deel van de drieluik over de dynamische en veranderende rol van het oosters- en oriëntaals-orthodoxe christendom in Nederland, onderzoekt Matija Miličić hoe oosterse geloofsgemeenschappen, waarvan sommige zich hier reeds lang hebben gevestigd en anderen er nog maar net zijn, hun tradities verder uitbreiden door de lokale context te omarmen om hun religieuze praktijken en erfgoed verder te ontwikkelen.
Religieuze gemeenschappen staan vaak voor de dubbele uitdaging om hun tradities te behouden en tegelijkertijd een gevoel van verbondenheid te creëren in een nieuwe omgeving. Deze gemeenschappen passen niet alleen hun religieuze praktijken aan; ze treden actief in verbinding met het Nederlandse culturele en religieuze landschap om ook daar hun identiteit te verankeren. Zij ontwikkelen strategieën om de jeugd erbij te betrekken, onderdak te bieden aan een groeiend aantal bekeerlingen en geregeld ook willen ze zich identificeren met universele orthodoxe tradities die nationale en etnische grenzen overstijgen. Ze verweven de levende traditie van hun liturgie en erfgoed met de Nederlandse, of Europese, samenleving. Deze dynamiek wordt levendig geïllustreerd in het Syrisch-orthodoxe klooster in Glane, de Koptische kerk in Beverwijk, het Georgisch-Orthodoxe klooster in Dinteloord en de parochie van Sint Nicolaas van Myra in Amsterdam.
Erfgoed in transitie
Het Syrisch-orthodoxe klooster van St. Ephrem de Syriër in Glane dient als spiritueel en cultureel centrum voor de Syrisch-orthodoxen in Nederland. Het is gehuisvest in een klooster dat in 1911 door Noorse zusters werd gesticht. Deze locatie, in 1984 ingewijd als Syrisch-orthodox klooster, belichaamt de inspanningen van de gemeenschap om haar unieke religieuze praktijken te midden van de diaspora te behouden.
In tegenstelling tot de meer uniforme iconostasen die kenmerkend zijn voor orthodoxe tradities, vertoont de Syrische kerk een diversiteit aan iconografische stijlen, die de brede geografische wortels van Tur Abdin tot Libanon en Irak weerspiegelen. De iconostase in de kapel van het hoofdgebouw van het klooster valt op door de stoffen gordijnen in plaats van de traditionele houten muren met iconen en door de uitgebreide illustraties die zowel liturgische als educatieve doeleinden dienen. Deze opstelling verrijkt activiteiten zoals kooroefeningen en Syrische lessen en versterkt de spirituele atmosfeer. De bisschop merkte op dat inspiratie opdoen uit andere kerken leidt tot iets wat je een ‘creatieve uitwisseling’ zou kunnen noemen. Deze dialoog strekt zich uit tot bijdragen van kunstenaars met verschillende achtergronden, waaronder Nederlanders, Syriërs uit Turkije, of van andere orthodoxe tradities, die eigen lokale elementen inbrengen in het traditionele Syrische artistieke verhaal. Een voorbeeld hiervan zijn de iconen in de kapel van de kathedraal, geschilderd door een Bulgaars-orthodoxe schilder.
In feite zie je dat men hier werkt aan de ontwikkeling van een uniforme artistieke stijl, verwant aan de neo-koptische stijl, met als doel de visuele en materiële cultuur van de Syrische kerken te standaardiseren. Dit initiatief weerspiegelt de wens om voort te bouwen op oude tradities en tegelijkertijd aansluiting te vinden bij de nieuwe context van de diaspora. Het toont de toewijding van de gemeenschap om zowel haar erfgoed te behouden als haar nieuwe Nederlandse omgeving te omarmen.
Bijna voltooide iconostase in Beverwijk (l) en icoon van St. Paulus en St. Petrus
Jeugd
In de ontluikende koptische gemeenschap van Beverwijk, Noord-Holland, is een nieuwe koptische parochie gehuisvest in een gebouw dat ooit dienst deed als protestantse kerk. De parochie, die in mei 2024 het gebouw officieel aankocht, werd in augustus 2024 ingewijd met haar eerste liturgie. Kenmerkend is de enthousiaste betrokkenheid van de overwegend jonge gemeente.
Het centrale kenmerk van de kerk is de iconostase, die weliswaar een afspiegeling is van het ontwerp van zijn tegenhanger in Bussum (besproken in het tweede deel van dit drieluik), maar die ook unieke elementen bevat. De iconostase is van hout dat in de loop van 2024 uit Egypte is geïmporteerd. De montage van de iconostase was een gezamenlijke inspanning van twee Egyptische ingenieurs en jongeren van de parochie. De iconostase heeft indrukwekkende afmetingen, met gedetailleerd houtsnijwerk dat druivenranken en kruisen bevat en het rijke symbolische vocabulaire van de koptische kunst toont. Verder herbergt de iconostase een reeks iconen in de neo-koptische stijl, geschilderd door Egyptische iconografen, het echtpaar Makar. Deze iconen met afbeeldingen van Jezus en de Heilige Maria flankeren de koninklijke deuren, met daarboven prominent het Laatste Avondmaal. Op de bovenste laag staan de Twaalf Apostelen, terwijl Sint Paulus en Sint Pieter, de beschermheiligen van de Beverwijkse kerk, ook een speciale plek krijgen, wat de toewijding van de parochie illustreert door zowel spirituele als gemeenschapsidentiteiten in te bedden in haar heilige ruimte.
Het is veelzeggend dat de indeling van de kerk niet traditioneel is; de kerk is niet naar het oosten gericht vanwege de oorspronkelijke architectuur van het gebouw. Deze aanpassing onderstreept de pragmatische benadering van het samenvoegen van koptische religieuze praktijken met bestaande lokale structuren. Het ‘interieur in ontwikkeling’ is tot nu toe een mix van protestants erfgoed (bijvoorbeeld een groot orgel op het balkon en de afwezigheid van religieuze illustraties en figuren) en nieuwe koptische elementen. Er staan verdere esthetische verbeteringen gepland, waaronder gordijnen voor de iconostase en een grote muurschildering achter het altaar.
Deze dynamische fase in de ontwikkeling van deze kerk weerspiegelt een moment van culturele en spirituele evolutie. De iconostase en de voortdurende verfraaiing ervan getuigen van de toewijding van de gemeenschap om een levende band met hun Egyptische wortels te koesteren en tegelijkertijd naadloos te integreren in hun nieuwe Nederlandse context, wat vooral tot uiting komt door de afwijkende oriëntatie van de gebedsruimte en door de betrokkenheid van de tweede generatie die in Nederland is geboren.
Unieke ruimtes
Het Georgische klooster Elia II in Dinteloord, opvallend gelegen op een boot, vertegenwoordigt een creatieve aanpassing van Georgisch-orthodoxe tradities aan de Nederlandse levensstijl en sluit met name aan bij de lokale gewoonte van het woonboot-wonen. Het klooster, dat ongeveer acht jaar geleden is opgericht en niet verbonden is aan een plaatselijk bisdom, is direct verbonden aan het Georgische patriarchaat en dient als spiritueel toevluchtsoord voor Georgische gelovigen, maar trekt ook bezoekers van andere christelijke denominaties uit Nederland en België.
Onder leiding van abt Abibos en twee nonnen is het boot-klooster ingenieus ontworpen om een gevoel van ‘thuis’ op te roepen voor Georgiërs. Het combineert naadloos traditionele Georgische esthetische elementen met aanpassingen aan de kenmerkende wateromgeving. De iconostase, geïnstalleerd begin 2024 en gemaakt door Irakli Kontsuraschvili, is ongeveer twee meter lang en is gemaakt van hout versierd met veelkleurige mozaïeken. Deze permanente iconostase vervangt een tijdelijke structuur en dient als liturgisch en spiritueel middelpunt van het klooster. Bovendien toont de iconostase, hoewel eenvoudig, het rijke erfgoed van de Georgisch-orthodoxe kerk, al is die in omvang en vorm wel aangepast aan de lokale context en omstandigheden.
De muurschilderingen in de kapel, geschilderd door Temur Japaridze, stellen heiligen voor die in Georgië bijzonder worden vereerd, zoals de heilige Nino en de heilige Tamar, evenals vierentwintig Bijbelse profeten op de rechtermuur van de kapel. De profeten dragen rollen met Bijbelse verzen in zowel het Nederlands als het Georgisch, waardoor een visuele weergave ontstaat van een dubbele saamhorigheid. Deze unieke symbiose van talen eert niet alleen de heilige en nationale tradities van Georgië, maar omarmt ook de lokale Nederlandse omgeving. De abt benadrukt de zeldzaamheid en het belang van deze vermenging, die dient als een diepgaande uitdrukking van de integratie van het klooster in zijn nieuwe omgeving met behoud van sterke banden met zijn Georgische wortels.
Het gebruik van zachte, gedempte verlichting vormt een aanvulling op de levendig geschilderde iconen en muurschilderingen en creëert een serene, mystieke en contemplatieve sfeer die uitnodigt tot diepere reflectie en gebed.
De keuze van de afgebeelde heiligen en Bijbelse scènes is bijzonder flexibel en weerspiegelt de innovatieve benadering van de orthodoxe traditie van het klooster. Deze flexibiliteit maakt een persoonlijke geloofsuitdrukking mogelijk die in het bijzonder is afgestemd op de behoefte en identiteit van de gemeenschap. Door elementen op te nemen die bekend zijn bij zowel Georgische als Nederlandse beschouwers, bevordert het klooster een gevoel van gedeelde identiteit en spirituele continuïteit in een duidelijk buitenlandse context, waarbij een brug wordt geslagen tussen Georgische tradities en de nieuwe Nederlandse culturele omgeving.
Mozaïekdetail iconostase, met druiven en wijnbladeren (l) en Bijbelse profeet met boekrol met Georgische en Nederlandse teksten (r)
Universeel en lokaal
De parochie van St. Nicolaas van Myra in Amsterdam, opgericht in 1974, belichaamt een diepgaande toewijding aan de universele kerk. Dit neoromaanse kerkgebouw, gelegen in de historische wijk De Jordaan en sinds 2006 eigendom van de parochie, is zorgvuldig aangepast aan de orthodoxe eredienst en weerspiegelt een eigentijdse, maar traditioneel gewortelde esthetiek.
De parochie, die sinds 2022 onder het Oecumenisch Patriarchaat van Constantinopel valt, belichaamt een mix van moderniteit en traditie, met als doel de verenigde kerkelijke geest van het christendom van voor het schisma na te bootsen. De iconostase, tussen 2009 en 2011 gemaakt door de Britse iconograaf Aidan Hart, is een opvallend element gemaakt van drie soorten kalksteen, negeneneenhalve meter lang en vier meter hoog. Deze minimalistische structuur met één niveau grijpt terug op de oude tempel en symboliseert openheid en benadrukt een stevige basis in de praktijken van de vroege kerk.
Kalkstenen iconostase in het hoofdschip van de orthodoxe kerk St. Nicolaas van Myra in Amsterdam
Gravures op de iconostase, zoals de Levensboom en iconen geïnspireerd door Byzantijnse en Russische tradities, waaronder replica’s van de werken van Andrei Rublev achter het altaar, benadrukken het diverse spirituele erfgoed van de parochie. De aanwezigheid van iconen van lokale Nederlandse en Belgische heiligen, compleet met Nederlandse inscripties, versterkt de toewijding van de parochie aan haar lokale context en omarmt tegelijkertijd een breed christelijk palet. Sint Nicolaas van Myra, de vereerde patroonheilige van de parochie en beschermer van Amsterdam, onderstreept deze lokale verbondenheid nog eens.
De keuze voor Nederlands, Russisch en Engels voor liturgieën en preken weerspiegelt de multiculturele samenstelling van de gemeente, die een aanzienlijk aantal bekeerlingen omvat naast immigranten uit de voormalige Sovjet-Unie en de Balkan. Door het vermijden van openlijke nationalistische stijlen en etnische elementen streeft de St. Nicolaas van Myrakerk in Amsterdam ernaar om een universeel en inclusief gezicht van de orthodoxie te presenteren, dat resoneert met zowel haar historische wortels als haar hedendaagse, diverse gemeenschap.
Icoon van o.a. St. Maria van Egypte die een boekrol met Engelse tekst vasthoudt (l) en Icoon van St. Nicolaas (r)
Resumé
Aanpassing en behoud zijn terugkerende thema’s, met gemeenschappen zoals de Georgisch-orthodoxen op een Nederlandse boot die lokale gebruiken zoals woonboot-wonen omarmen, en de koptisch-orthodoxen in Bussum die traditioneel vakmanschap gebruiken in hun iconostase om spirituele en culturele banden met Egypte te behouden. Verder streeft de orthodoxe parochie van St. Nicolaas van Myra in Amsterdam naar universaliteit in haar leer, materiële erfenis en esthetiek, waarbij ze enerzijds zorgvuldig omgaat met de diverse achtergronden van haar parochianen en zich anderzijds baseert op de tradities van de universele kerk van voor het schisma. In het Nederlandse kerklandschap streven alle gemeenschappen ernaar om de orthodoxe leer en tradities zoals zij die kennen, te bewaren en ervoor te zorgen dat hun praktijken zowel trouw aan de historie als relevant voor vandaag de dag zijn.
Socioloog Maria Hämmerli heeft echter gewaarschuwd dat het onterecht zou zijn om de ‘orthodoxe diaspora’ als een geheel te zien. De diversiteit binnen deze gemeenschappen is enorm, gedreven door de verschillende culturele, linguïstische en sociaal-politieke achtergronden van hun thuislanden. Dit drieluik laat zien dat deze gemeenschappen weliswaar vergelijkbare thema’s van aanpassing en behoud van erfgoed hebben, maar dat elke gemeenschap ook haar eigen unieke verhaal heeft, gevormd door specifieke uitdagingen en prioriteiten.
Verder onderzoek naar hoe orthodoxe gemeenschappen in Nederland omgaan met verandering, continuïteit en aanpassing aan nieuwe omstandigheden is essentieel. Inzicht in hoe deze verschillende gemeenschappen het behoud van en het engagement met zowel materieel als immaterieel erfgoed benaderen, biedt diepere inzichten in hun religieuze en culturele praktijken en onthult tegelijkertijd hun bijdragen aan het religieuze landschap in Nederland. Deze voortdurende verkenning zal onze waardering vergroten voor de manier waarop geloof, traditie en moderniteit elkaar kruisen in het steeds veranderende verhaal van het diasporaleven.
Deel 1 in dit drieluik gaat over aanpassing en vindingrijkheid en deel 2 over het behoud van de religieuze en culturele identiteit.
Foto’s: © Matija Miličić
