Mijn ouders gaven mij de voornamen Paulus Josephus Romanus. Vanwaar die derde naam? Ik kan het hen niet meer vragen. Ik vond enkele heiligen met deze naam: Romanus Ostiarius, een bekeerd Romeins soldaat, bewaker van een kerk in Rome en martelaar (+ 258); Romanus van Condat, kluizenaar en abt (+ 460); en Romanus van Rouen, bisschop (+640). Omdat deze heiligen allemaal leefden voor het grote schisma van 1054 gelden ze voor de orthodoxe en de rooms-katholieke kerk als heiligen. Er is een voor de hand liggende verklaring voor mijn derde voornaam. Mijn ouders gingen op huwelijksreis naar Rome en negen maanden later werd ik geboren. Dan komt Romanus Ostiarius wel in beeld.
De hymnedichter
Maar er is nog een heilige met die naam: Romanos de hymnedichter (de Melode, eind vijfde eeuw – na 555), een beroemde hymnograaf van de orthodoxie. De oriëntaalse Armeens-Apostolische Kerk vereert hem ook. Hij is dus een gemeenschappelijke heilige van de orthodoxe, de oriëntaalse én de rooms-katholieke kerk. Ik zou wel naar hem vernoemd willen zijn, maar mijn ouders hebben deze heilige waarschijnlijk niet gekend. Veel is er trouwens niet over hem bekend. Waarschijnlijk is hij geboren in Emesa, het huidige Homs in Syrië, in een joodse familie die tot het christendom was overgegaan. Hij werd diaken in de Opstandingskerk te Beiroet en verhuisde tijdens de regering van keizer Anastasius (491–518) naar Constantinopel. Hij werd lezer en zanger in de Hagia Sofia kerk. Hij leefde tot zijn dood in het Kyros klooster, waar hij begraven is.
Volgens de overlevering was hij aanvankelijk een slechte lezer (voorlezer) en zanger. Tijdens de vooravond van Kerstmis had hij dienst, maar las zo slecht dat een ander hem moest vervangen. Hij bleef triest zitten en viel zelfs in slaap. Maar de Moeder Gods verscheen aan hem in een droom, troostte hem en overhandigde hem een tekstrol, die hij moest opeten. Nadat hij de tekst zo helemaal verwerkt en verteerd had, werd hij wakker. Met de zegen van de patriarch ging hij voor de iconostase staan en zong daar voluit een prachtig nieuw kerstlied, dat later beroemd zou worden als zijn kerst kondakion. Iedereen prees hem nu en bood excuses aan voor de eerdere kritiek. Zo kwam alles toch nog goed.
Het oeuvre van Romanos
Volgens de traditie zou Romanos later wel duizend kondakia geschreven hebben. Westerse wetenschappers hebben in oude manuscripten van na de elfde eeuw nog zo’n 60 tot 80 kondakia teruggevonden, die aan hem worden toegeschreven. Wat daarbij werkelijk van hem is, is moeilijk na te gaan omdat men de gewoonte had teksten en melodieën aan beroemde hymnografen uit het verleden toe te schrijven. ‘Van Romanos’ wil dan alleen zeggen: ‘in de traditie van Romanos’. Hoe zijn kondakia oorspronkelijk gezongen werden is niet bekend.
Oorspronkelijk noemde men zijn gebeden ‘psalmen’, ‘oden’ of ‘hymnen’. Vanaf de negende eeuw noemde men het ‘kondakia’. Het woord ‘kondakion’ is afgeleid van de stok, waar de tekstrol omheen gerold zat. Het waren liturgische gedichten ter ere van een bepaald feest of een bepaalde heilige. Ze bestonden uit 18 tot 30 coupletten, ‘oikoi’, ofwel ‘huizen’ genoemd, met één of meerdere refreinen. Later werden de kondakia goeddeels vervangen door een nieuw liturgisch genre dat dezelfde functie had, de canons. Slechts het inleidende gezang en de eerste oikos bleven een onderdeel van de gebeden van de grote feesten. Zo is het kerstlied, waarmee Romanos als dichter en zanger doorbrak, nog steeds een onderdeel van onze liturgie van Kerstmis, inclusief het refrein: ’Want voor ons is geboren als kind, God die is voor alle eeuwigheid.’
Kenmerkend voor de poëzie van Romanos zijn de schoonheid van zijn rijm, ritme en woordkeuze en zijn eenvoud en directheid. De teksten zitten vol met beeldspraak, schijnbare tegenstellingen en verwijzingen naar de Bijbel, waar hij vrij en speels mee omgaat. Zo’n tegenstelling zie je in het refrein van het Kerst-kondakion: een klein kind tegenover de eeuwige God. Zijn hymnen combineren prediking en bijbeluitleg met muziek en poëzie. De lezers worden er steeds bij betrokken. Wij gaan als het ware mee met de herders en de koningen naar Bethlehem om het kind te aanbidden. Er is verwantschap met menre en madrashe, gebeden en hymnen uit de Syrische traditie uit de streek waar hij geboren was.
De vertaling
In 1997 heeft vader Serafim (Snepvangers), die toen hegoemen was van het orthodoxe klooster van de heilige profeet Elia in St. Hubert het Kerstkondakion van Romanos in het Nederlands vertaald. Het is bij het IvOC als een brochure verkrijgbaar: Romanos de Melode, Kondakion voor Kerstmis, IvOC, 1997.
We geven hier zijn vertaling van het inleidende gezang (nu kondakion van Kerstmis) en van het eerste couplet (oikos) weer:
De Maagd baart heden Hem die bovenwezenlijk is,
En de aarde biedt een grot aan Hem die ongenaakbaar is.
De engelen prijzen met de herders, de koningen reizen met de sterre.
(Refrein:) Want voor ons is geboren als kind, God die is vóór alle eeuwigheid.
Eden is geopend in Bethlehem,
komt laten wij aanschouwen.
De vreugde is gevonden in het verborgene,
komt laten wij ontvangen
de vrucht van het paradijs in de grot.
Daar is ontsproten de onbesproeide loot,
die de vergeving doet opbloeien;
Daar is ontsprongen de ongegraven bron,
waaruit ooit David verlangde te drinken.
Daar heeft de Maagd een Kind gebaard,
dat de dorst lest van Adam en van David.
Spoeden wij ons daarom naar die plaats,
Waar geboren is als kind,
God die is vóór alle eeuwigheid.
Dit mag een uitnodiging zijn om de hele tekst in de kerstdagen te lezen.
te bestellen bij het IvOC. Via een mail naar: secretariaat@ivoc.ru.nl
